ΟΙ ΣΤΗΛΕΣ ΠΟΥ ΑΛΛΑΖΟΥΝ ΤΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ

Στήλη με ιππέα και γενειοφόρο άνδρα (5ος-4ος αι. π.Χ.)

Μεταγενέστερο δημιούργημα –και δη των Ρωμαϊκών χρόνων– φαίνεται ότι είναι ο Τύμβος των Αθηναίων Μαραθωνομάχων, σύμφωνα με νέα ανασκαφικά πορίσματα από την έπαυλη του Ηρώδη Αττικού στην Κυνουρία.
Εύρημα–κλειδί για την αποκάλυψη αυτή φαίνεται ότι είναι ενεπίγραφη στήλη η οποία έχει εντοπιστεί στην έπαυλη του Ηρώδη Αττικού από τους αρχαιολόγους Θεόδωρο και Δρα. Γιώργο Σπυρόπουλο. Η στήλη βρέθηκε εντοιχισμένη σε πρόχειρο μεταγενέστερο τοίχο ανάμεσα στις αντηρίδες του Β. τοίχου της μεγάλης βασιλικής της έπαυλης. Η επιγραφή περιέχει κατάλογο ονομάτων ανδρών στοιχηδόν καθώς και επίγραμμα σε δακτυλικό εξάμετρο όπου αναφέρεται η αρετή των αναφερόμενων προσώπων: «… των δ΄ανδρών αρετήν … πεύσεται χρόνος μαρνάμενοι Μήδοις και τους στεφάνους αναθήναι…». Το προευκλείδιο αλφάβητο που χρησιμοποιείται στη στήλη καθώς και η χρήση Ομηρικών λέξεων στο επίγραμμα υποδηλώνει την πρώιμη χρονολογία της στήλης (πριν το 403 π.Χ.) αλλά και την πρόθεση για παρομοίωση των νεκρών ανδρών με μυθικούς ήρωες, ενώ η αναφορά στους Μήδους παραπέμπει ασφαλώς στους Περσικούς Πολέμους.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι νεκροί της μάχης του Μαραθώνα τάφηκαν κοντά στο χώρο της μάχης, σε ιδιαίτερους τάφους όπου είχαν τοποθετηθεί στήλες με τα ονόματά τους κατά φυλές. Τη μαρτυρία επιβεβαιώνει ο Παυσανίας. Αξιοσημείωτο είναι όμως το γεγονός ότι ο Παυσανίας δεν αναφέρει την ύπαρξη τύμβου στο Μαραθώνα, αλλά μόνο τάφων με στήλες. Είναι λοιπόν δυνατόν ο τύμβος να είναι μεταγενέστερος του Παυσανία, και να δημιουργήθηκε με αφορμή μια ανάπλαση του χώρου, άγνωστη μέχρι και σήμερα. Την ύστερη χρονολογία του τύμβου επιβεβαιώνει και η σύνθεσή του: τα ανασκαφικά δεδομένα έχουν δείξει ότι έχει δημιουργηθεί από συσσώρευση χώματος από διαφορετικές θέσεις, ενώ περιείχε όστρακα διαφόρων εποχών, από την Πρωτοελλαδική μέχρι τα μεταγενέστερα χρόνια.
Η εύρεση μιας στήλης πεσόντων από τα Μηδικά στην έπαυλη του Ηρώδη Αττικού φαίνεται να ρίχνει φως στο μυστήριο. Στο αναμενόμενο βιβλίο του «Die Architektur der Villa des Herodes Atticus zu Eva/Loukou» ο ερευνητής Δρ. Γιώργος Σπυρόπουλος επιβεβαιώνει ακράδαντα ότι η στήλη είναι η ίδια εκείνη που είχε τοποθετηθεί στους τάφους, και υποστηρίζει ότι ο Ηρώδης αναμείχθηκε στην κατασκευή του τύμβου όταν αποφάσισε να μεταφέρει τη στήλη, μαζί με τις υπόλοιπες στήλες των τάφων και άλλα κειμήλια, στην έπαυλή του. Η εύρεση ενός πορτραίτου του κοντά στον τύμβο των Μαραθωνομάχων το 1955, επιβεβαιώνει τη σχέση του με το μνημείο και ενισχύει την άποψη ότι η ανάπλαση του χώρου ταφής των Αθηναίων στο Μαραθώνα ήταν τελικά δικό του έργο.
Είναι γνωστό από τις πηγές ότι η οικογένεια του Ηρώδη καταγόταν από το Δήμο του Μαραθώνα, ενώ ο ίδιος θεωρούσε το Μιλτιάδη, τον ήρωα της μάχης του Μαραθώνα, ως πρόγονό του. Η πεποίθησή του αυτή δικαιολογεί την πρωτοβουλία του να μεταφέρει στην έπαυλή του στην Κυνουρία τη στήλη των Αθηναίων Μαραθωνομάχων, την οποία και έστησε μαζί με άλλα χαρακτηριστικά αττικά και αττικίζοντα αυθεντικά έργα τέχνης της Κλασικής Αρχαιότητας, σε ειδικό χώρο. Σήμερα είναι πλέον γνωστό ότι ο χώρος όπου στεγάζονταν οι στήλες ήταν η μεγάλη βασιλική της έπαυλης, μια υπόστυλη αίθουσα η οποία χρησίμευε ως χώρος υποδοχής αλλά και – όπως φαίνεται – ως οικογενειακό ιερό.
Η εκδήλωση της προγονολατρείας φαίνεται ότι χαρακτήριζε αργότερα και άλλα τμήματα της έπαυλης του Ηρώδη, όπου βρέθηκαν ανάλογα μνημεία. Χαρακτηριστική είναι μια ανάγλυφη παράσταση ιππέα και γενειοφόρου άνδρα, η οποία βρέθηκε σε τάφρο στη Ν. πτέρυγα της έπαυλης και επομένως εντάσσεται σε υστερότερη κατασκευαστική φάση. Η παράσταση, αττικίζον αργειακό έργο του τέλους του 5ου και των αρχών του 4ου αι., διακρίνεται για την ιδιαίτερη στάση και το αντικείμενο στο αριστερό χέρι του γενειοφόρου άνδρα, και φέρει προφανώς υπαινιγμό για τον τιμητικό ή νεκρικό χαρακτήρα του όλου αναγλύφου.
Έτσι, η έπαυλη στην Κυνουρία ήταν τελικά, εκτός από πολυτελής ιδιωτική κατοικία, και ένα μνημείο στο ένδοξο παρελθόν της οικογένειας του Ηρώδη Αττικού αλλά και της Ελλάδας.

Θραύσματα από μνημεία που μοιάζουν προς τη στήλη με τα ονόματα των Μαραθωνομάχων της Ερεχθηίδας φυλής που βρέθηκε στην έπαυλη του Ηρώδη του Αττικού στην Εύα Κυνουρίας αποτελούν ένδειξη ότι ο γνωστός «μαικήνας» είχε μεταφέρει εκεί και τις στήλες που αντιστοιχούσαν στους υπόλοιπους Αθηναίους νεκρούς της μάχης.

Η πρώτη στήλη των Μαραθωνομάχων από την έπαυλη στην Εύα.

Επίσης σύμφωνα με πρόσφατη ανακοίνωση του ανασκαφέα και ερευνητή του μνημείου δρα Γιώργου Σπυρόπουλου, η μελέτη θραυσμάτων και πετρωμάτων (λατύπης) από το χώρο έφερε στο φως δύο τμήματα από μνημεία παρόμοια προς τη στήλη με τα ονόματα των Μαραθωνομάχων που είχε αποκαλυφθεί εντοιχισμένη σε μεταγενέστερη αποθήκη (σιρό) του 5ου αι. μ.Χ. στο Β. τοίχο της υπόστυλης αίθουσας της έπαυλης. Το υλικό μέσα στο οποίο εντοπίστηκαν προήλθε από τη λατομία αρχιτεκτονικών τμημάτων της έπαυλης σε μεταγενέστερη από την ακμή της περίοδο, και εντοπίστηκε στον διάδρομο πριν την υπόστυλη αίθουσα καθώς και στο εσωτερικό της.
Δεν έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που ανακοινώθηκε ο εντοπισμός στην Εύα της στήλης αυτής, που είναι και η πρώτη γνωστή αυθεντική στήλη από το μνημείο των Μαραθωνομάχων. Πρόκειται για ορθογώνια ενεπίγραφη πλίνθο από πεντελικό μάρμαρο, ύψους 68 εκ. μέσου πλάτους 56 εκ. και μέσου πάχους 28,5 εκ., με επιγραφή σε πρόχειρη μορφή που δεν συνάδει με την ομοιομορφία της ρωμαϊκής περιόδου.

Η επιγραφή αποτελείται από τον τίτλο, όπου αποδίδεται το όνομα της Ερεχθηίδας φυλής, το επίγραμμα και τα ονόματα των πεσόντων. Χαρακτηριστικά το επίγραμμα αναφέρει:
Φέμις ἄρhoς κιχ[αν']αίει εὐφαοῦς||ἔσσχατα γαίες
Τῶνδ' ἀνδρών ἀρετέν πεύσεται hos ἔθανον
[μ]αρνάμενοι Μέδοισι και ἐσστεφάνοσαν Ἀθένα[ς]
[π]αυρότεροι πολλῶν δεχσάμενοι πόλεμον.
Όσο για τα ονόματα των πεσόντων, τα περισσότερα είναι γνωστά από τις μέχρι σήμερα γραπτές πηγές αθηναϊκά ονόματα:
Δρακοντίδες - Ἀφσεφής- Χσένον - Γλαυκράτες - Τιμόχσενος - Θέογνις -Διόδορος - Εὐχσίας - Εὐφρονιάδες - Εὐκτέμον - Καλλίας-Ἀραιθίδες -Ἀντίας - Τόλμις - Θοκυδίδες - Δίος - Ἀμυνόμαχος - Λεπτίνες - Αἰσχραίος -Πέρον - Φαι[δ]ρίας.

Σημαντικό είναι ότι η λειασμένη ενεπίγραφη όψη αλλά και η αριστερή πλευρά της στήλης παρουσιάζουν ελαφρά κλίση και μείωση και επιστέφονται με λέσβιο κυμάτιο, πράγμα που δεν συμβαίνει στη δεξιά πλευρά. Η απουσία αναθύρωσης και των αναμενόμενων μεταλλικών συνδέσμων, καθώς και η απουσία του κυματίου συνηγορούν στην άποψη ότι στη δεξιά - ακόσμητη - πλευρά της εφαπτόταν πράγματι μια δεύτερη, παρόμοια στήλη. Μεταγενέστερες επεμβάσεις στην επάνω, κάτω και δεξιά πλευρά της στήλης συνδέονται με τη χρήση της ως οικοδομικού υλικού κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια (επίκρανο παραστάδας).
Θα μπορούσαν λοιπόν τα δύο νέα θραύσματα να αποτελούν τμήματα των υπόλοιπων στηλών, που θα είχαν αναρτηθεί σε άμεση επαφή μεταξύ τους; Μέχρι σήμερα, η ανασκαφή της υπόστυλης αίθουσας της έπαυλης έχει φέρει στο φως πλήθος κύβων που θα μπορούσαν να ταυτιστούν ως στοιχεία του περίφημου μνημείου που χτίστηκε επάνω στους τάφους των Μαραθωνομάχων. Όπως αναφέρει ο δρ Σπυρόπουλος, κατά την περιγραφή του Παυσανία «μια δρομική παράθεση των εννέα ή δέκα στηλών κατά φυλές επί ενός βάθρου […] με συνεχόμενη ονομαστική καταγραφή των πεσόντων και πρώτη τη στήλη της Εύας με τους νεκρούς της Ερεχθηίδος φυλής και το αφορών σε όλους επίγραμμα, είναι λογική εκ πρώτης όψεως», ενώ «την ενιαία εμφάνιση και σύνθεση του μνημείου ίσως αναδείκνυε ένα κοινό γείσο που επέστεφε τα μαρμάρινα μέλη του και αυτό προκύπτει περίπου σαφές από αναθυρώσεις και επεξεργασία στη στήλη της Εύας». Τα νέα λοιπόν ευρήματα αποτελούν μια παραπάνω ένδειξη ότι ο Ηρώδης μετέφερε το μνημείο των Μαραθωνομάχων στο σύνολό του στην Εύα, αναδεικνύοντας την έπαυλή του ως το πιο πολύτιμο κτίσμα του. Η υπό δημοσίευση μελέτη των ευρημάτων αναμένεται να ρίξει περισσότερο φως στο χαρακτήρα και τη σημασία τους.

Λεπτομέρεια από την πρώτη - στην αρχική διάταξη αλλά και στην εύρεση - στήλη των Μαραθωνομάχων.

Έτσι η αποκάλυψη στην έπαυλη του Ηρώδη του Αττικού στην Εύα Κυνουρίας μιας στήλης με επίγραμμα και ονόματα ανδρών αλλά και σπαραγμάτων από άλλες αντίστοιχου τύπου στήλες άλλαξε τα μέχρι σήμερα δεδομένα για την ιστορία της μάχης του Μαραθώνα, την πρακτική τιμής στους νεκρούς που ακολουθήθηκε αμέσως μετά αλλά και τον τρόπο που χειρίστηκαν οι μεταγενέστεροι, και ειδικά ο Μαραθώνιος στην καταγωγή Ηρώδης, τη φήμη των εξαίρετων νεκρών. Γνωρίζουμε λοιπόν πλέον ότι ο τύμβος του Μαραθώνα δεν ήταν το αυθεντικό μνημείο των Μαραθωνομάχων αλλά αντικατέστησε άλλο, που αποτελούνταν από σειρά στηλών με τα ονόματα των πεσόντων κατά φυλές. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο τύμβος ήταν δημιούργημα του Ηρώδη, ο οποίος, ως πνευματικός πρόγονος των αρχαιολόγων του 19ου αι. και άμεσα επηρεασμένος από τον φίλο του Αδριανό, μετέφερε το παλαιότερο μνημείο στην έπαυλή του. Γνωρίζουμε, τέλος, τη μορφή της κάθε στήλης, με αφορμή την πρώτη – και πληρέστερα σωζόμενη-, η οποία περιλαμβάνει τον τίτλο με το όνομα της Ερεχθηίδος φυλής σε αραιή διάταξη, το επίγραμμα για τους νεκρούς καθώς και 22 ονόματα νεκρών.

Η συνέχεια της έρευνας όμως από τον δρα Σπυρόπουλο φέρνει στο φώς και άλλα στοιχεία, ενδείξεις αυθεντικότητας αλλά και νέες πληροφορίες. Έτσι, η στήλη των Μαραθωνομάχων της Ερεχθηίδος φαίνεται ότι περιλαμβάνει και ένα παραπάνω όνομα νεκρού. Πρόκειται για το «Αντιφόν» το οποίο διακρίνεται μεταξύ των «Δρακοντίδες» και «Αφσεφής». Στο στοιχείο αυτό οδήγησε ο προσδιορισμός του τρόπου σμίλευσης της επιγραφής: η απόσταση μεταξύ των γραμμάτων προσδιορίστηκε σε 36 εκ. έτσι ώστε αυτά να στοιχίζονται ανά δεύτερο στίχο.
Το ότι η στήλη είναι η αυθεντική ( του 5ου αι. π.Χ.) στηρίζεται και από τη διττογραφία του Σ, που αποτελεί τυπικό παλαιογραφικό χαρακτηριστικό της περιόδου. Επίσης, έχει καταστεί δυνατόν να εντοπιστούν παράλληλα του αυθεντικού μνημείου, όπως αυτό έχει σήμερα αποκατασταθεί. Ο Παυσανίας, που είδε το αυθεντικό μνημείο, δε μίλησε για τύμβο ( γης χώμα) αλλά για τάφο όπου είχαν τοποθετηθεί οι στήλες, γεγονός που προϋποθέτει την ύπαρξη ενιαίου βάθρου όπου θα εδράζονταν. Τέτοια μορφή έχουν γνωστά σήμερα μνημεία του 5ου αι. π.Χ. όπως το Δημόσιο Σήμα (Πολυάνδρειο) και άλλα, νεότερα όμως, μνημεία των Μηδικών Πολέμων, της Αγοράς και της Κορώνειας ή της Σικελικής εκστρατείας όπου το επίγραμμα ήταν χαραγμένο στην όψη μιας επιμήκους βάσης πάνω στην οποία ήταν στημένες οι μεμονωμένες στήλες των φυλών.

Σε ότι αφορά λοιπόν την αποκατάσταση του μνημείου των Μαραθωνομάχων , σίγουρα μπορούμε να δεχτούμε μια δρομική παράθεση 9 ή 10 στηλών κατά φυλές επάνω σε ενιαίο βάθρο, με συνεχόμενη ονομαστική καταγραφή των πεσόντων. Πρώτη θα παρουσιαζόταν η στήλη με το επίγραμμα και τα ονόματα των νεκρών της Ερεχθηίδος φυλής. Υποθέτουμε ότι η αποθήκη όπου ανήκει ο τοίχος και εντοιχίστηκε η στήλη χτίστηκε στις αρχές του 5ου αι. μ.Χ. και μετά από πολλές επιδρομές. Από πού όμως μεταφέρθηκε; Σύμφωνα με τον δρα Σπυρόπουλο, η θέση της δεν δικαιολογεί μεταφορά του δόμου από μακριά, οπότε θα πρέπει να είχε εκτεθεί σε άμεση γειτνίαση με το σημείο εύρεσης. Η συνέχεια της έρευνας θα δείξει
Η έρευνα με αντικείμενο το αυθεντικό μνημείο των Μαραθωνομάχων, εξελίξεις της οποίας θα δημοσιευτούν από τον δρα Γ. Σπυρόπουλο στον ειδικό τόμο των πρακτικών του συνεδρίου « Η σημασία της μάχης του Μαραθώνα για τον πολιτισμό»,που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα (7-10 Οκτωβρίου 2010 ) στην Καλαμάτα.