Ο ζωγράφος που ενέπνευσε τον Θεοτοκόπουλο

Ο Άγιος Γεώργιος καβαλάρης σκοτώνει το δράκο (Μουσείο Μπενάκη).

Πόσες πιθανότητες μπορεί να είχε ζωγράφος του 15ου αιώνα στη βενετοκρατούμενη Κρήτη να γίνει διάσημος; Και το πλέον απίθανο: ποιος θα ήταν τόσο ικανός ώστε να εμπνεύσει ζωγράφο του διαμετρήματος του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου έναν αιώνα αργότερα; Μια ιστορία που ξαναγράφεται τεσσερισήμισι αιώνες μετά την εποχή που συνέβη, φέρνοντας θριαμβευτικά στην επιφάνεια έναν ζωγράφο του οποίου το όνομα όχι απλώς είχε χαθεί στον χρόνο αλλά επιπλέον μπερδευόταν με ενός άλλου καλλιτέχνη, θα ξετυλιχθεί από τις 17 Νοεμβρίου στο Μουσείο Μπενάκη.

«Χειρ Αγγέλου. Ένας ζωγράφος εικόνων στη βενετοκρατούμενη Κρήτη» είναι ο τίτλος της έκθεσης που αποσκοπεί σε αποκατάσταση της αλήθειας στην οποία οδηγήθηκε η κυρία Μαρία Βασιλάκη , καθηγήτρια Βυζαντινής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και επιστημονική συνεργάτις του μουσείου, ανιχνεύοντας και μελετώντας αρχεία της εποχής. Είναι η πρώτη φορά, λοιπόν, όπου το σύνολο του διασωθέντος έργου αυτού του μυστηριώδους καλλιτέχνη Άγγελου Ακοτάντου παρουσιάζεται στο κοινό. Και η πρώτη επίσης όπου φανερώνεται ότι η προσωπικότητα και η δημιουργία του θα εκτιμηθούν από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, ο οποίος θα υπογράψει τα έργα του με τον ίδιο τρόπο: Χειρ Δομηνίκου.
«Είναι σημαντικό ότι ο Θεοτοκόπουλος υπογράφει όπως ο Άγγελος Ακοτάντος» αναφέρει η κυρία Βασιλάκη. Αναγνωρίζει την αξία του; Διαθέτει την ίδια με εκείνον αυτοπεποίθηση; Θεωρεί ότι βρίσκεται σε παρόμοια κοινωνική θέση με αυτόν; Υποθέσεις μόνο μπορεί να κάνει κάποιος.
Αυτή η υπογραφή όμως λέει πολλά. «Δεν είναι υπερβολή να πούμε πως ο ζωγράφος Άγγελος ήταν ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος του 15ου αιώνα» συμπληρώνει, τοποθετώντας εξ αρχής ψηλά τον πήχη: «Γιατί είναι ο ζωγράφος που ξεφεύγει από την ανωνυμία του χειρώνακτα τεχνίτη του Μεσαίωνα και με την υπογραφή του υπερηφανεύεται για το έργο του. Υιοθετεί δηλαδή μια πρακτική που θα εμφανισθεί έναν αιώνα αργότερα και τον κάνει έναν αναγεννησιακό ζωγράφο πριν από την Αναγέννηση».
Περισσότερες από 30 εικόνες με την υπογραφή «Χειρ Αγγέλου» έχουν διασωθεί, ενώ τουλάχιστον 20 εικόνες μπορούν να αποδοθούν στον ίδιο ζωγράφο. Ως πριν από μερικά χρόνια όμως η επιστημονική κοινότητα θεωρούσε ότι υπήρχαν δύο διαφορετικοί ζωγράφοι, ο Άγγελος και ο Άγγελος Ακοτάντος, οι οποίοι μάλιστα απείχαν μεταξύ τους κατά 150 χρόνια. Χρειάστηκε η μελέτη της διαθήκης του Ακοτάντου που έχει διασωθεί στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας και η επισταμένη έρευνα της κυρίας Βασιλάκη προκειμένου τα δύο πρόσωπα να ταυτισθούν.

Η διαθήκη ενός φιλανθρώπου
«Διά την παράβασιν του προπάτορος Αδάμ πάντες παρεδόθημεν τω θανάτω και τη φθορά και ουδείς εστίν των ανθρώπων, ος ζήσεται και ουχ όψεται θάνατον. Διά τούτο καγώ ο Αγγελος Κοτάντος ο ζωγράφος, ως άνθρωπος θνητός και υπόχρεως τω θανάτω και μέλλων αποπλεύσαι εν Κωνσταντινουπόλει, διατάττομαι και την εμήν διαθήκην ποιώ εις τα εμά πράγματα και ούτως λέγω...». «Κλειδί» για την έρευνα αποτέλεσε η διαθήκη του ζωγράφου την οποία συνέταξε το 1436 εν όψει ενός ταξιδιού του από τον Χάνδακα, όπου ζούσε, στη Βασιλεύουσα.

«Το πλήθος των εικόνων του, που έχει σωθεί, μας πείθει πως διατηρούσε μεγάλο εργαστήρι ζωγραφικής στον Χάνδακα, όπου θα πρέπει να μαθήτευσαν σπουδαίοι ζωγράφοι του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα, όπως ο Ανδρέας Ρίτζος στο έργο του οποίου βρίσκουμε εξελιγμένους τους τεχνικούς τρόπους του ζωγράφου μας» επισημαίνει η κυρία Βασιλάκη. Άλλα στοιχεία είναι ότι κατείχε το ισόβιο αξίωμα του πρωτοψάλτη, ήταν παντρεμένος και την εποχή που γράφει τη διαθήκη η γυναίκα του περιμένει παιδί.
Είχε δύο αδερφούς, τον Ιωάννη, ζωγράφο επίσης, και τον Θεόδωρο που είναι σχολάρχης. Διατηρούσε σχέσεις με το σιναϊτικό μετόχι της Αγίας Αικατερίνης στον Χάνδακα, όπως φαίνεται από δύο εικόνες του τις οποίες κληροδότησε.

Ήταν εύπορος, φιλάνθρωπος, ενώ το σπίτι και το εργαστήριό του βρίσκονταν πίσω από τη βασιλική του Αγίου Μάρκου.
«Ο Άγγελος Ακοτάντος δεν αποτελεί τυπική περίπτωση συνηθισμένου ζωγράφου. Από όσο είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, βρισκόμαστε μπροστά σε μια από τις ηγετικές καλλιτεχνικές φυσιογνωμίες στον χώρο της Κρήτης κατά το πρώτο μισό του 15ου αιώνα. Αυτό φαίνεται και από τον τρόπο που υπογράφει τις εικόνες του μόνο με το μικρό του όνομα “Χειρ Αγγέλου”» καταλήγει η κυρία Βασιλάκη.

Ο Άγιος Φανούριος, ο ηγούμενος και ο καλλιτέχνης
Ιδιαίτερη θέση στο έργο του Αγγελου Ακοτάντου κατέχουν οι εικόνες του Αγίου Φανουρίου, ο οποίος άρχισε να λατρεύεται στην Κρήτη μόλις στις αρχές του 15ου αιώνα. Για τον εικονογραφικό τύπο του αγίου θα πρέπει να συνεργάσθηκε με τον ηγούμενο Βαρσαμονέρου Ιωνά Παλαμά, τον άνθρωπο που έφερε στο νησί τη λατρεία του, έπειτα από θαύμα κατά το οποίο ο Άγιος Φανούριος μεσολάβησε για την απελευθέρωση τριών Κρητικών από τους Τούρκους. Οι ομοιότητες αυτού του αγίου με τον Άγιο Γεώργιο είναι μεγάλες καθώς και οι δύο απεικονίζονται να σκοτώνουν δράκο- ο ένας μάλιστα έφιππος.

Πηγή: Το Βήμα, Μ. Θερμού,