ΒΙΒΛΙΟ: Ξαναδιαβάζοντας την «Αννα Καρένινα»

Το κλασικό έργο του Λέοντος Τολστόι περιγράφει με πάθος και δεξιοτεχνία τα νέα ήθη σε μια Ρωσία ανακατατάξεων
Της Τιτικας Δημητρουλια
ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΪ
Αννα Καρένινα
μετ. Αρης Αλεξάνδρου
εκδ. Αγρα
Στη λογοτεχνία ισχύει ένα παράδοξο: όσο πιο γνωστός είναι ο ήρωας ενός μυθιστορήματος τόσο λιγότερο διαβάζεται το ίδιο το κείμενο. Υπάρχουν πρόσωπα μυθιστορηματικά που αυτονομούνται από τα κείμενα που τα γέννησαν και, του παρακειμένου βοηθούντος, μπαίνουν στην καθημερινή ζωή, αφήνοντας πίσω τους τα κείμενα: Δον Κιχώτης, Σκάρλετ Ο’ Χάρα, Σέρλοκ Χολμς, αλλά και Μαντάμ Μποβαρί και Αννα Καρένινα - οι δύο γνωστότερες μοιχαλίδες παγκοσμίως, παρότι την ίδια περίοδο το θέμα του διαζυγίου και της μοιχείας τροφοδοτούσε πολλές ευρωπαϊκές λογοτεχνίες (βλέπε τη «Ρεχέντα» του Κλαρίν, εκδ. Αίολος). Η Καρένινα λοιπόν είναι γνωστή σε όλους, πολύ λιγότεροι όμως έχουν διαβάσει το πολυσέλιδο μυθιστόρημα του Λέοντα Τολστόι, που σφράγισε μια περίοδο της ζωής και της δημιουργίας του. Αυτό το μυθιστόρημα, που έχει γνωρίσει τόσες διασκευές και αποδόσεις, τόσες κινηματογραφικές και τηλεοπτικές μεταφορές, ο Ελληνας αναγνώστης έχει σήμερα την ευκαιρία να το απολαύσει σε μια εξαίρετη μετάφραση ενός πολύ σπουδαίου μεταφραστή από τα ρωσικά, του Αρη Αλεξάνδρου, και σε μια πολύ φροντισμένη έκδοση, με πλούσιο περικείμενο.
Γραμμένο με τη μέθοδο του παραλληλισμού και με έντονες συμβολικές διαστάσεις, το μυθιστόρημα είχε αρχικά τον τίτλο «Δυο γάμοι, δυο ζευγάρια». Ο πρώτος γάμος είναι αυτός της Αννας με τον κατά είκοσι χρόνια μεγαλύτερό της Καρένιν, ένας γάμος που καταστρέφεται όταν η Αννα ερωτεύεται τρελά τον Βρόνσκι και τα αφήνει όλα πίσω της. Ο δεύτερος γάμος είναι αυτός του αγροτοευγενή Λέβιν (Λεβ είναι το όνομα του Τολστόι και η συσχέτιση προφανής) με την Κίτι, ένας γάμος που πέρα από τις δυσκολίες της καθημερινότητας λειτουργεί με τρόπο σωτήριο. Αρα, δυο γάμοι, δύο ζευγάρια. Γιατί ο Τολστόι άλλαξε τον τίτλο; Επειδή ακριβώς η φιλοδοξία του ήταν πολύ μεγαλύτερη από το να περιγράψει τον καλό και τον κακό γάμο, επειδή τον ενδιέφερε το πάθος και ο σπαραγμός καθαυτόν και όχι μόνο η ηθική ούτε ο κοινωνικός επικαθορισμός, επειδή στο πρόσωπο της Καρένινα έβλεπε τον ίδιο τον εαυτό του και μαζί την εποχή του, μια εποχή που τελείωνε ανεπιστρεπτί αφήνοντας τους Ρώσους μετέωρους ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή.
Ξαναδιαβάζοντας σήμερα την Καρένινα, αυτό το ευαγγέλιο του ρωσικού ρεαλισμού, τον οποίο ο Τολστόι θεωρούσε το υπέρτατο όπλο του, αντιλαμβάνεται πολύ πιο καθαρά τη συνειδητή ή ασύνειδη φιλοδοξία του συγγραφέα, που ξεκινά να γράψει για μια μοιχαλίδα, τοποθετούμενος πέρα από την αμαρτία και την ενοχή, και καταλήγει να αναζητεί το νόημα της ζωής και του θανάτου. Γνήσιος ρεαλιστής, από τη μια συνδέει απόλυτα το πρόσωπο με το περιβάλλον, τα ήθη της αριστοκρατίας της πόλης σε μια εποχή τεράστιων ανακατατάξεων. Από την άλλη, το πρόσωπο που γεννιέται από τη φαντασία του, έστω και αν έχει αφόρμηση πραγματική, γίνεται τόσο πολύπλοκο και τον εκφράζει σε τέτοιο βαθμό, που απαντά με τον τρόπο του στον Φλομπέρ και στο «Η Μαντάμ Μποβαρί είμαι εγώ». Η Αννα, αυτή η όμορφη, γλυκιά και ηθική γυναίκα, που δεν μπορεί να ελέγξει το πάθος της, είναι ο ίδιος ο συγγραφέας που αντιπαλεύει το δικό του πάθος, την ίδια τη δημιουργική του φλέβα, στο όνομα μιας κοσμοθεωρίας ασκητισμού και αφοσίωσης στη θρησκεία και στον λαό. Πλάι στην ιστορία της Αννας, που παραμένει στο βάθρο της ακόμα και στις στιγμές της μεγαλύτερης ταπείνωσής της, η ιστορία του Λέβιν και του μεγάλου έρωτά του αλλά και της εναγώνιας αναζήτησης νοήματος στον βίο του ολοκληρώνει το πρόσωπο, τελικά, του συγγραφέα.
Οι παραλληλισμοί, που ξεκινούν από τα ταξίδια και καταλήγουν σε διερωτήσεις για τη ζωή και τον θάνατο, αποκορυφώνονται στο τέλος, όπου έχουμε μια αυτοκτονία και μια παρ’ ολίγον αυτοκτονία. Αμφότερες εκφράζουν την ψυχική διάθεση του Τολστόι πριν από το 1880 - όταν πια η θρησκεία και η ηθική θα επικρατήσουν και θα έρθει σε ρήξη με την οικογένειά του, τον τρόπο ζωής του, τις αντιλήψεις του, με τη λογοτεχνία την ίδια. Στην «Εξομολόγηση» (εκδ. Ροές), το κείμενο που ακολουθεί την «Καρένινα», αποκηρύσσει τη λογοτεχνία, παρότι ποτέ δεν θα σταματήσει να γράφει. Μια άλλη λογοτεχνία όμως, με σημαντικές ηθικοφιλοσοφικές παρεκβάσεις και διαφορετική τονικότητα, όπως βλέπουμε στην «Ανάσταση» ή στη «Σονάτα του Κρόυτζερ». Ενδιαμέσως, όμως, μισεί τον εαυτό του, μισεί το έργο του, που μια του φαίνεται έργο ανούσιο και ασήμαντο, μπανάλ και απεχθή την ονομάζει την «Καρένινα», την άλλη το θεωρεί στέρεο και αναλώνεται για να το τελειοποιήσει. Αυτός που ουδέποτε ασχολούνταν με την κριτική, σε αντίθεση με τον Ντοστογιέφσκι, δεν αφήνει αναπάντητη την κριτική που του κάνουν για την αρχιτεκτονική του μυθιστορήματος, για τη διπλή του υπόσταση, υποστηρίζοντας με πάθος την εσωτερική συνοχή του. Ο Τολστόι, σαν να νιώθει ποιος από τους δύο εαυτούς του θα βγει νικητής, βάζει εκών άκων στην «Καρένινα» όλο του το πάθος, όλη του τη δεξιοτεχνία.
Ολα τα πρόσωπά του είναι βαθιά ριζωμένα στη ρωσική πραγματικότητα και μαζί υπερβαίνουν κάθε χωροχρονικό προσδιορισμό. Η ρωσική αριστοκρατία, οι νέες μαρξιστικές ιδέες, οι αλλαγές στην ύπαιθρο με την κατάργηση της δουλοπαροικίας, η φύση του λαού και ο καθορισμός του από τις συνθήκες, η έννοια της ρωσικότητας στίζουν την αφήγηση των παθών, δημιουργώντας ένα φρέσκο της ρωσικής κοινωνίας στο β΄ μισό του 19ου αιώνα και μαζί περιγράφουν την αίσθηση και την ατμόσφαιρα μιας μεταιχμιακής εποχής. Η σωστή λέξη σκιαγραφεί δευτερεύοντα πρόσωπα εξίσου ζωντανά με τους πρωταγωνιστές, φανερώνοντας τις πλέον απόκρυφες πτυχές της ανθρώπινης ψυχής. Ο Τολστόι, σαν την Καρένινα, δεν ελέγχει το πάθος του για τις λέξεις, και οι λέξεις τού ανταποδίδουν την αφοσίωση. Γεννούν και αναγεννούν στη διάρκεια κόσμους, μέσα από εκείνα τα στοιχεία του ρεαλισμού που δεν μπορούν να γίνουν σε εικόνες και μιλούν, εντέλει, χωριστά στον κάθε αναγνώστη, κάθε εποχής.
ΠΗΓΗ: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ