Σεβασμός στην ιερότητα της γης

Ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης με το έργο του διδάσκει, μισόν αιώνα μετά, το πάντρεμα της Φύσης με τον πολιτισμό
Του Σπυρου Γιανναρα
Η συγκεντρωτική έκθεση «Δημήτρης Πικιώνης 1887-1968», που εγκαινιάζεται στις 15/12 στο Μπενάκη της Πειραιώς, αποτελεί ευκαιρία να γνωρίσουμε, όχι απλώς άλλο ένα σπουδαίο αρχιτεκτονικό ή καλλιτεχνικό επίτευγμα, αλλά και τα λάθη που κατέστρεψαν τον τόπο και αρρωσταίνουν τις ψυχές, ώστε να αναζητήσουμε θεραπεία. Η διδασκαλία του είναι πολυτίμητη, διότι εκεί ξαναβρίσκουμε, ατόφιες κι ανόθευτες, έννοιες όπως η παράδοση ή η ιερότητα της γης, η βαθιά στρέβλωση των οποίων αποτελεί γενεσιουργό αιτία της σημερινής κρίσης. Ο Πικιώνης τοποθετεί πάνω από τις υλικές, τις ανάγκες του πνεύματος σε δεδομένο τόπο και χρόνο, που δεν καλύπτονται από την άκριτη κι εν παντί τόπω εφαρμογή διανοητικών σχημάτων ή θεωρητικών αισθητικών αρχών. Η παράδοση, για τον Πικιώνη, η επιβίωση πανάρχαιων ρυθμών ή μορφών, είναι το διαρκές πάντρεμα του διεθνούς με το εθνικό, για τη γονιμοποίηση του οικουμενικού και την κατάκτηση του απλού και του φυσικού. Και το εθνικό στην τέχνη δεν είναι η ατομική έκφραση ή αυτοπραγμάτωση του καλλιτέχνη, αλλά η προσπάθεια «να κλείσει μέσα στις γραμμές του την ψυχή του διπλανού του». Αδιάπτωτα επίκαιρη είναι η αγωνία του για τον θανάσιμο τραυματισμό όχι μόνο της μορφής αλλά και της ψυχής του αρχέγονου ελλαδικού τοπίου, η «γαίας ατίμωσις». Η ανεπανόρθωτη καταστροφή της γης απ’ όπου όλοι μας οι πρόγονοι μέχρι την Τουρκοκρατία, «ανέσυραν μέσα από το χώμα και τους βράχους της» μια νέα κάθε φορά μορφή του παγκοσμίου λόγου. Ζητήσαμε από την Αγνή Πικιώνη, δυο μαθητές του, τον Παύλο Καλαντζόπουλο και τον Αλέξανδρο Παπαγεωργίου - Βενετά, και τον καθηγητή Ζήση Κοτιώνη να μιλήσουν για τον άνθρωπο και το έργο.
Προφητικός για το περιβάλλον
Αγνή Πικιώνη*
Μετά την αναδρομική έκθεση στην Πινακοθήκη το ’78, αναζητούσαμε χρήματα για να εκδώσουμε το έργο του Πικιώνη: τα κείμενα, τη ζωγραφική, τα αρχιτεκτονικά, μια μελέτη για τη Χίο. Τριάντα χρόνια αργότερα, με την έκδοση της μελέτης, χαρίσαμε όλο το έργο στο Μπενάκη. Η συνολική αυτή έκθεση συνιστά την πιο σωστή αντιμετώπιση (σε όλα τα επίπεδα) που έχει γίνει ποτέ στον Πικιώνη. Ο στόχος είναι να δείξουμε συγκεντρωμένο το έργο μαζί με τα σχετικά ντοκουμέντα για τη ζωή και την εποχή του, ώστε να μπορεί ο επισκέπτης να σχηματίσει ολοκληρωμένη εικόνα. Υπήρξε όμως ένα διάστημα που ο Πικιώνης εγκαταλείφθηκε. Τον είχαν παραμερίσει με τη δικαιολογία ότι η διδασκαλία του ενέχει τον «κίνδυνο» της μίμησης της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Το ενδιαφέρον στην Ελλάδα ξαναφούντωσε χάρις σε εκείνο που γεννήθηκε σε Ολλανδία, Ιταλία, Ισπανία, Φινλανδία, Νορβηγία κ.λπ. Ενδεικτική είναι η πρόσφατη ιταλική έκδοση της Selecta που εντάσσει τον Πικιώνη μαζί με τους μεγάλους ανά τον κόσμο αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα. Το έργο του αφορά σήμερα τη μεγάλη συζήτηση για τον δημόσιο χώρο. Πολλοί ανακαλύπτουν προφητικά κείμενα του 1933 για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Ομως, το έργο αυτό απαίτησε πολλές θυσίες. Ολοι αυτοί οι μεγάλοι καλλιτέχνες που θαυμάζουμε σήμερα δυσκολεύτηκαν πολύ να τα καταφέρουν. Εχουμε ένα γράμμα του Διαμαντόπουλου που του λέει, «δεν αντέχω άλλο, θα πεθάνω από ασιτία». Εναν πίνακα του Τσαρούχη με αφιέρωση: «Στον Πικιώνη έναντι ενός λουτρού».
* Η κ. Αγνή Πικιώνη είναι αρχιτέκτων και επιμελήτρια της έκθεσης.
Ως τέχνη, ως τοπίο...
Ζήσης Κοτιώνης*
Αν ο μοντερνισμός μπορεί να εκληφθεί ως ένα σύνολο αιρέσεων, ο Πικιώνης είναι ο κατ’ εξοχήν μοντερνιστής. Αντιλαμβανόταν την αρχιτεκτονική ως τέχνη και την τέχνη ως αρχιτεκτονική.
Πρέσβευε την άρρηκτη σχέση αρχιτεκτονικής, γλυπτικής και εικαστικών τεχνών. Αντιλαμβανόταν την αρχιτεκτονική ως κολάζ και τον αρχιτέκτονα ως «bricoleur», ως μάστορα, που συνδυάζει ετερόκλητα στοιχεία με σύνθετο τρόπο. Τη σύνθεση του θραύσματος (από τον αρχαίο, αλλά και τον σύγχρονο πολιτισμό) με το όλον, και όχι μια σύνθεση μερών, κλασικιστική.
Τα δύο κορυφαία έργα του, η διαμόρφωση του χώρου γύρω από την Ακρόπολη και η Παιδική Χαρά στη Φιλοθέη αποτελούν εξαιρετικά δείγματα αυτής της μεθοδολογίας που αντιλαμβάνεται την αρχιτεκτονική ως τοπίο. Μιλάει για την επιστροφή στο καταγωγικό στοιχείο της γης, το οποίο δεν αντιλαμβάνεται απλώς και μόνο ως φυσικό στοιχείο, αλλά ως σύνθεση μύθου ιστορίας, πολιτισμού και Φύσης. Ως όλον. Αυτή η σύζευξη είναι σήμερα και πάλι εξαιρετικά επίκαιρη.
* Ο κ. Ζήσης Κοτιώνης είναι καθηγητής στο τμήμα Αρχιτεκτονικής του πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Με ματιά ελεύθερη
Παύλος Καλαντζόπουλος*
Η πρώτηαρετή αυτού του ανθρώπου ήταν η αδέσμευτη κι ανοιχτή συζήτηση για τα ουσιώδη. Η ελεύθερη και ανοιχτή ματιά πάνω στα πράγματα. Μια αρετή που σίγουρα δεν βόλευε ούτε, όμως, χρησίμευσε και σε κανέναν. Συνέχισε μια παράδοση, που είχε διακοπές και με την οποία ασχολήθηκαν άνθρωποι που δεν τον είχαν ακούσει ποτέ. Τον είπανε τοπικιστή, εκτός χρόνου, μιλούν για τον «άγνωστο Πικιώνη». Δεν βλέπω τίποτα άγνωστο στον Πικιώνη. Του ανέθεσαν να κάνει δύο δουλειές στου Φιλοπάππου και στη Φιλοθέη. Και τα κατάφερε όσο κανείς άλλος, καλά. Πού είναι το άγνωστο στον αρχιτέκτονα;
Είχε όμως στιγμές άτυχες και δύσκολες, όπως το δημαρχείο του Βόλου (σ.σ.: το οποίο δεν έχτισε ο ίδιος). Πρόκειται για δύο ορόφους, ισοϋψείς, πράγμα που δεν έχει καμία σχέση με τη λαϊκή αρχιτεκτονική παράδοση. Ο Πικιώνης δεν ήταν δύσκολος άνθρωπος. Απλώς δεν συγχωρούσε έναν τύπο αρχιτεκτονικής προσανατολισμένο σε μια κατεύθυνση καταναλωτική. Υπήρχε όμως κι ένα ελαφρό μειδίαμα που σε βοηθούσε να τον πλησιάσεις. Δεν περίμενε να έχουν απήχηση όλα όσα έκανε, αλλά δεν απογοητευόταν.
* Ο K. Παύλος Καλαντζόπουλος είναι αρχιτέκτων και ζωγράφος.
Αυτοσχεδίαζε συνεχώς, παντού
Αλέξανδρος Παπαγεωργίου - Βενετάς*
Είναι βέβαιο ότι ο Πικιώνης είχε ένα σύνθετο και πολύπλευρο χάρισμα. Σπούδασε πολιτικός μηχανικός για να στραφεί αργότερα σε σπουδές ζωγραφικής και να καταλήξει στην αρχιτεκτονική. Αν θεωρήσουμε και την στοχαστική του διάθεση και τα αισθητικά και ιστορικά του ενδιαφέροντα, έχουμε μπροστά μας έναν πολυτεχνίτη, υπό την έννοια του homo universalis της Αναγεννήσεως, απέναντι στην οποία η στάση του ήταν, ωστόσο, πολύ κριτική και επιφυλακτική. Μιλούσε για τη μοναδικότητα του ελληνικού τοπίου, τη μορφολογία μιας επιθυμητής νεοελληνικής αρχιτεκτονικής. Εθιγε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος και της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, στηλίτευε την ολέθρια παραμόρφωση των αρχαιολογικών χώρων. Τα θέματα αυτά, η αντιμετώπιση των οποίων αποτελούσε τον άξονα της ζωής του, επανέρχονταν συνεχώς στον λόγο του.
Στο Πολυτεχνείο, αλλά και στο εργοτάξιο, μετέδιδε τις σκέψεις του συνεχώς –και αυτό ήταν το κύριο της προσωπικότητός του– στους μαθητές του, αλλά και σε όποιον ήταν κατά τύχη παρών και ήθελε τη γνώμη του. Ο Πικιώνης είχε έναν ιδιοφυή τρόπο αυτοσχεδιασμού και επαναληπτικής προσέγγισης του σχεδιαστικού στόχου. Αυτοσχεδίαζε και επί χάρτου και επί του πεδίου. Μας άφησε πολυάριθμα σχέδια για καθένα από τα διακριτικά του κτίσματα, που αντιπροσωπεύουν διάφορα στάδια ωρίμασης της ιδέας. Σχεδιάζοντας και επανασχεδιάζοντας διάφορες παραλλαγές του ίδιου θέματος έψαχνε τη λύση του.
* Ο κ. Αλέξανδρος Παπαγεωργίου - Βενετάς είναι αρχιτέκτων, πολεοδόμος.