Ο αυτόπτης μάρτυρας του 20ού αιώνα

Στα 18 του χρόνια, ο Κλοντ Λανζμάν πέρασε στη γαλλική αντίσταση εναντίον των Ναζί. Τη δεκαετία του 1960 υπήρξε ερωμένος της Σιμόν ντε Μποβουάρ και φίλος του Ζαν-Πολ Σαρτρ. Το 1985 το επικό ντοκιμαντέρ «Shoah» πέρασε στην Ιστορία ως η απόλυτη διήγηση για τους επιζώντες του Ολοκαυτώματος. Σε ένα νέο βιβλίο ο γάλλος συγγραφέας θυμάται τη συναρπαστική ζωή του


«Τα μάτια της, η αγκαλιά, το στόμα και τα χέρια της έτρεχαν πάνω κάτω στο σώμα μου, σε μια προσπάθεια να το αναγνωρίσουν από την αρχή. Ηταν το μακρύ και ελαφρώς τρεμάμενο αγκάλιασμα της επανένωσής μας». Στην αφήγηση του 87χρονου Κλοντ Λανζμάν η Σιμόν ντε Μποβουάρ κρατάει τον ρόλο της «ιέρειας», την οποία ο συγγραφέας χάνει και ξαναβρίσκει πολλές φορές στη ζωή του. Ερωμένος της γαλλίδας φιλοσόφου πριν από τον Ζαν-Πολ Σαρτρ, ο Λανζμάν επιστρέφει στη «χρυσή εποχή» του παρισινού Καρτιέ Λατέν μέσα από τις σελίδες του αυτοβιογραφικού βιβλίου «The Patagonian hare» («Ο λαγός της Παταγονίας»), που κυκλοφορεί αυτό τον μήνα στα αγγλικά.

Η προσωπική του ιστορία είναι ώς ένα βαθμό η ιστορία του ευρωπαϊκού 20ού αιώνα. Συγγραφέας, ερευνητής και σκηνοθέτης, είναι ο αυτόπτης μάρτυρας της εποχής, από τους λίγους που μπορούν να μιλήσουν ή να γράψουν για γεγονότα-σταθμούς. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ο έφηβος Κλοντ επιδίδεται σε επικίνδυνες αποστολές. Υποδέχεται τις βαλίτσες με όπλα που στέλνει ένας άγνωστος συνεργάτης για τους γάλλους αντιστασιακούς και παίρνει μέρος σε ενέδρα κατά των Ναζί στην πόλη Οβέρν.

Μετά την απελευθέρωση σειρά έχουν οι «αλκυονίδες ημέρες» της ευρωπαϊκής διανόησης. Ο Λανζμάν βιάζεται να φτάσει στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα, εκεί όπου θα συναντήσει τον «Κάστορα» (το διάσημο πλέον παρατσούκλι της Μποβουάρ) και τον «σουλτάνο της οδού Βοναπάρτη», όπως αποκαλεί τον Σαρτρ. Σε πείσμα των διαδεδομένων κουτσομπολιών της υψηλής κουλτούρας, ο Λανζμάν κερδίζει πρώτος τη γαλλίδα φιλόσοφο. «Οταν ξεκίνησε η σχέση μου με την Μποβουάρ, δεν είχαν ερωτικές επαφές με τον Σαρτρ. Δεν έκαναν σεξ. Κάτι τέτοιο θα ήταν ανυπόφορο για μένα, δεν θα μπορούσα να μοιραστώ τη γυναίκα που αγαπώ με κανέναν». Μαζί τους πάντως θα μοιραστεί το ίδιο γραφείο, τις εξόδους στο θέατρο, συχνά νυχτοπερπατήματα στις παρισινές λεωφόρους, ταξίδια στην Ισπανία, την Κούβα, την Αίγυπτο και την Αθήνα. Ο Σαρτρ «σιγοσφυρίζει σαν πουλάκι» και η Μποβουάρ «επιμένει να παρακάμπτουμε τη συντομότερη διαδρομή, για να δει από κοντά ολοένα και περισσότερα θαύματα της φύσης ή της τέχνης». Η γέφυρα με τα γεγονότα του 1960 δεν σταματάει στην αυτοβιογραφική μαρτυρία του. Ο Λανζμάν, ακόμη και σήμερα, είναι ο εκδότης της πολιτιστικής επιθεώρησης «Les temps modernes», την οποία ίδρυσαν οι Σαρτρ και Μποβουάρ το 1945.

Από τον Μάη

του '68 στην Κίνα

Σαν ένα διάλειμμα από τις «ημέρες κρασιού και λουλουδιών» ο γάλλος συγγραφέας θυμάται την αυτοκτονία της αδελφής του Εβελίν, μετά την απόρριψή της από τον φιλόσοφο Ζιλ Ντελέζ. Η αφήγησή του, έτσι κι αλλιώς, είναι μια συνεχής εναλλαγή ανάμεσα στο τραγικό και το κωμικό, τις ιδιωτικές λεπτομέρειες και την πανοραμική άποψη της ιστορίας. Ο Λανζμάν είναι ο σύντροφος των αλγερινών επαναστατών κατά τον βομβαρδισμό τους από τη γαλλική Αεροπορία, συνδαιτυμόνας του στρατηγού Ντε Γκολ, αλλά και αυτόπτης μάρτυρας στον Μάη του '68.

Από τους πρώτους δυτικούς συγγραφείς που «τρύπωσαν» στην πρώην ΕΣΣΔ, την Κίνα του Μάο Τσε Τουνγκ και τη Βόρεια Κορέα, υπήρξε και ο πρώτος Γάλλος που ταξίδεψε στην κομμουνιστική Ανατολική Γερμανία με σχετική ελευθερία. «Αυτό που μου αρέσει στους Γερμανούς είναι ότι αντιμετώπισαν το παρελθόν τους», δήλωσε πρόσφατα στον «Observer». «Δεν προσπάθησαν να αποδράσουν, οι περισσότεροι, εν πάση περιπτώσει. Την πρώτη φορά που το "Shoah" προβλήθηκε στη Γερμανία ήταν στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου το 1986. Η αίθουσα ήταν ασφυκτικά γεμάτη. Ο κόσμος ήταν τόσο φορτισμένος που δεν άντεξε πολλές στιγμές κατά την προβολή. Εβγαιναν έξω για τσιγάρο, αλλά επέστρεφαν. Οι νεότεροι ήρθαν σε εμένα ζητώντας να μιλήσουμε για το παρελθόν και η συζήτηση κρατούσε ολόκληρο το βράδυ».

Από εκείνη τη χρονιά ο Λανζμάν θα περάσει στην ιστορία του κινηματογράφου ως ο σκηνοθέτης του απόλυτου ντοκιμαντέρ για την εξόντωση των Εβραίων. Το «Shoah», διάρκειας εννιάμισι ωρών, βασίζεται στις μαρτυρίες επιζώντων αυτοπτών μαρτύρων, αλλά και των πρώην «κυνηγών» τους. Τα μέρη από τα οποία περνάει είναι το Χέλμνο της Πολωνίας, όπου χρησιμοποιήθηκαν τα πρώτα καμιόνια με αέρια, η Τρεμπλίνκα και το Αουσβιτς, καθώς και το γκέτο της Βαρσοβίας. Στην ταινία, σημειώνει ο σκηνοθέτης, «οι μάρτυρες δεν θέλουν να μιλήσουν για τις συνθήκες υπό τις οποίες δραπέτευσαν, αλλά για το πώς επέζησαν. Είχαν πλήρη συνείδηση ότι μιλάνε εξ ονόματος των νεκρών».


Τα φαντάσματα

του Αουσβιτς

Ο ίδιος επιμένει να τους ονομάζει «φαντάσματα» (revenants, λέξη που στα γαλλικά σημαίνει «αυτόν που επιστρέφει»). Ενα τέτοιο φάντασμα είναι ο Αβραάμ Μπόμπα, ο Εβραίος «κουρέας της Τρεμπλίνκα», που έκοβε τα μαλλιά των γυναικών λίγο πριν θανατωθούν στους θαλάμους αερίων. Στο «Patagonian hare» ο Λανζμάν θυμάται την ανακάλυψη αυτού του ανθρώπου ύστερα από χρόνια ερευνών στη Νέα Υόρκη και το Ισραήλ. «Θυμάμαι πόσο δύσκολο ήταν να μιλήσει μπροστά στην κάμερα και το κινηματογραφικό συνεργείο. Να διηγηθεί ξανά όλα όσα έζησε: το να κουρεύει τις γυναίκες χωρίς να μπορεί να τους πει ότι σε λίγα λεπτά θα οδηγούνταν στον θάνατο... Για να μιλήσει, τον πήγα σε μια καλύβα στα βουνά της Νέας Υόρκης. Μείναμε εκεί για δύο ημέρες - χωρίς κάμερα, χωρίς μαγνητόφωνο, ούτε καν στιλό. Δεν κράτησα ούτε σημειώσεις. Ισως τότε κατάλαβε ότι δεν ενδιαφερόμουν απλώς, αλλά ήμουν απολύτως ειλικρινής στην αναζήτηση του εβραϊκού συναισθήματος για το Ολοκαύτωμα».

Από πού προκύπτει, αλήθεια, ο «λαγός» στον τίτλο του βιβλίου; Ο Λανζμάν κρατάει τα καλύτερα για το τέλος. Σε μια διαδρομή με αυτοκίνητο στην Παταγονία ο συγγραφέας φρενάρει απότομα όταν ένα μάρα, από τα ενδημικά και σπάνια είδη της περιοχής, διασχίζει σαν βέλος τον δρόμο. «Μόλις είχα δει ένα μαγικό πλάσμα. Ξαφνικά, όλη η Παταγονία χώρεσε στην καρδιά μου», λέει κρατώντας την εικόνα ως μεταφορά για την ίδια τη ζωή. Μια εικόνα που θα αναβιώσει στο πιο πεσιμιστικό ντοκιμαντέρ από συστάσεως κινηματογράφου. Στο «Shoah», την ώρα που ο δραπέτης του Αουσβιτς Ρούντολφ Βρμπα αφηγείται την εμπειρία του μπροστά από το συρματόπλεγμα στο στρατόπεδο Μπιρκενάου, ένας μικρός λαγός μπαίνει στο κάδρο, ξεκυρτώνει την πλάτη του, σέρνεται κάτω από το πλέγμα και βγαίνει έξω στο δάσος. Είναι και αυτός ένας δραπέτης. «Εβλεπα εκείνο το μικρό ζώο καθώς περνούσε από κάτω, αποφασισμένο ότι έπρεπε να εγκαταλείψει το μέρος».
ΠΗΓΗ: ΤΑ ΝΕΑ