Ουμπέρτο Εκο,«Πολλές φορές η Ιστορία παράγεται από ψέματα»
Γράφει η Μικέλα Χαρτουλάρη
Με τον ιταλό διανοητή και συγγραφέα συζητάς τα θέματα που κρύβονται πίσω από την πλοκή των μυθιστορημάτων του, πίσω από τις ειδήσεις της επικαιρότητας, πίσω από τις συλλογικές συμπεριφορές, πίσω από τις παραδεδεγμένες αλήθειες. Παραμένει ένας αμετανόητος σημειολόγος, αλλά όταν τον γνωρίσεις βλέπεις ότι διαθέτει και μία ακαταμάχητη παιδικότητα.
Ο λόφος είχε στην κορυφή του ένα μεσαιωνικό κάστρο και το χωριό του Μοντετσερινιόνε ήταν σκαρφαλωμένο τριγύρω, με θέα τα καταπράσινα κυματιστά λαγκάδια και σκιερές νησίδες από καστανιές και πλατάνια. Είχαμε χαθεί στους επαρχιακούς δρόμους, οπότε ζητήσαμε τηλεφωνική καθοδήγηση και μια γυναικεία φωνή μάς καθησύχασε. Δεν πέρασαν δέκα λεπτά, κι ένα φιατάκι έστριψε νευρικά στο πλάτωμα, σαν συγκρουόμενο. Ηταν ο professore αυτοπροσώπως! Ο κορυφαίος σημειολόγος και ιστορικός της φιλοσοφίας που μελετά τα κόμικς και τη μαζική κουλτούρα. Ο πανεπιστήμονας που το 1980 έγινε σταρ της λογοτεχνίας με το «Ονομα του Ρόδου» και το 2010 ξεσήκωσε πολεμική με το «Κοιμητήριο της Πράγας». Ο πολύς Ουμπέρτο Εκο στην... ιδιωτική εκδοχή του.
«Ακολουθήστε με!» είπε ανυπόμονα. Και σαν να μας ρούφηξε, έξι Ελληνες, σε μια περιπέτεια μυστήρια και φιλοσοφική, καθημερινή και εξωφρενική, απ' αυτές που αφηγείται στα πολυδιαβασμένα βιβλία του παντρεύοντας τη λαϊκή και την υψηλή κουλτούρα, όπως το κάνει και στη ζωή του.
Την επόμενη μέρα, στο καφεμπάρ του χωριού πίνοντας ένα ουισκάκι παρέα με τους λιμοκοντόρους και τις τοπικές καλλονές, μάς έλεγε σκεφτικός: «Αυτό που με πονάει περισσότερο στη σημερινή Ιταλία είναι που έχει χαθεί η ντροπή. Δεν υπάρχει τσίπα. Ο Μπερλουσκόνι που θα έπρεπε να κρύβεται, επιδεικνύεται• και τα κολ γκερλ του κομπάζουν ότι έπαιρναν αμοιβή!».
Ο Ουμπέρτο Εκο σε κοιτάζει και ξέρεις ότι το μυαλό του σε έχει προσπεράσει για να επεξεργαστεί με ιλιγγιώδη ταχύτητα μια ιδέα που θα τη διατυπώσει σε ανύποπτη στιγμή. Προέρχεται από μια μικροαστική οικογένεια του Πιεμόντε, με πατέρα λογιστή - βετεράνο τριών πολέμων, και μιλάει σαν Γάλλος, ρολάροντας τα ρρρρρρρ. Παρότι πάμπλουτος χάρη στα έξι μυθιστορήματά του και καταξιωμένος στο ακαδημαϊκό στερέωμα από τα νιάτα του, ζει λιτά και διακριτικά στην εξοχή, χωρίς γραμματέα και χωρίς οικιακή βοηθό στα πόδια του. Είναι 79 χρονών αλλά μοιάζει 70, και μερικές φορές συμπεριφέρεται σαν παιδί κάνοντας ζαβολιές και σκανταλιές. Καταπίνει μια σοκολάτα κι ένα ούζο κρυφά από τη γερμανίδα γυναίκα του - τη Ρενάτε που τον προσέχει τρυφερά• προκαλεί τον συνομιλητή του με αποστροφές τού τύπου «ο Λεονάρντο (Ντα Βίντσι) ήταν ένας ιδιοφυής κρετίνος»• και γίνεται αθυρόστομος. Εχει κόψει το κάπνισμα έξι χρόνια τώρα, αλλά εξακολουθεί να μασάει μια μικρή πίπα. «Αυτοί που το κόβουν λένε ότι τους λείπει το τσιγάρο μετά τον καφέ. Εγώ, και τώρα ακόμη, αν δεν βάλω στο στόμα μου την πίπα δεν μπορώ να πάω στην τουαλέτα!»
Το εξοχικό του, 40 χλμ. έξω από το Ρίμινι, είναι ένα λαβυρινθώδες οίκημα του 17ου αιώνα, παλιό οικοτροφείο Ιησουιτών, με έναν ανθισμένο κήπο και μια στενή πισίνα. Μας έμπασε από την πίσω πόρτα με τον Ανταίο Χρυσοστομίδη, τον σκηνοθέτη Γιώργο Κορδέλλα και το συνεργείο της σειράς τηλεοπτικών πορτρέτων «Κεραίες της εποχής μας» (ΝΕΤ, παραγωγή S. Μ. art). Αλλά πριν προλάβουμε να προχωρήσουμε, στάθηκε καμαρωτός λέγοντας: «Είναι αυθεντικό!», και μας έδειξε ένα ξύλινο πόδι από εκείνα που φορούν οι πειρατές στα λαϊκά αναγνώσματα.
Ο Εκο έχει εγκαταστήσει το γραφείο του στο υπερυψωμένο παρεκκλήσι στην άκρη του κτιρίου και έχει κλειδώσει την Αγία Τράπεζα στην αποθήκη του υπογείου, επιβεβαιώνοντας έτσι τις δηλώσεις του ότι εγκατέλειψε τη χριστιανική πίστη του όταν άρχισε τις πανεπιστημιακές σπουδές του. Στη βιβλιοθήκη του - ένα μακρύ δωμάτιο στη σοφίτα - έχει 8.000 τόμους (και άλλους 30.000 στην κύρια κατοικία του στο Μιλάνο), στη σκάλα της ταράτσας βλέπεις μια συλλογή από κινέζικους δράκους - χαρταετούς και σε μια βιτρίνα του διαδρόμου, τις παλιές κούκλες από το κουκλοθέατρο των παιδιών του όπου ξεχωρίζει... «ο Πάπας Βοϊτίλα, χα! χα!»
«Ξέρετε», μας είπε αφοπλιστικά, «δεν υπήρξα ποτέ από εκείνους τους θεωρητικούς που λαχταρούν μια ζωή να γράψουν κάτι λογοτεχνικό, όπως ο φίλος μου ο Ρολάν Μπαρτ που πέθανε με αυτό το απωθημένο. Εγώ αντιλαμβανόμουν τον εαυτό μου ως πιο προχωρημένο από τους λογοτέχνες, επειδή ακριβώς έγραφα θεωρητικά δοκίμια. Και όταν στα 48 μου έγραψα το πρώτο μου μυθιστόρημα, κι έπειτα τα υπόλοιπα, δεν άλλαξα. Εξακολουθώ να αισθάνομαι όπως ένας αθλητής ποδηλάτης, ο οποίος κάπου κάπου οδηγεί αυτοκίνητο». Ισως γι' αυτόν τον λόγο ο μυθιστοριογράφος Εκο λειτουργεί κριτικά ως σημειολόγος, προσπαθώντας να αποκρυπτογραφήσει τον κόσμο μας.
Η δύναμη του ψεύδους είναι μια πραγματικότητα μας λέτε με το καινούργιο σας μυθιστόρημα, όπου παρουσιάζετε πλήθος από θεωρίες συνωμοσίας τις οποίες ο κόσμος πιστεύει αλλά δεν διασταυρώνει. Γιατί συμβαίνει αυτό;
... Διότι κάθε ψεύδος ενισχύει τις προϋπάρχουσες προκαταλήψεις. Και ανάμεσά τους ξεχωρίζει εκείνη της διεθνούς συνωμοσίας.
Ο φιλόσοφος Καρλ Πόπερ έγραψε κάποτε ένα θαυμάσιο δοκίμιο γι' αυτό το θέμα, λέγοντας ότι το σύνδρομο της συνωμοσίας συνοδεύει ολόκληρη την ιστορία του ανθρώπου, ο οποίος προκειμένου να αποφύγει την ευθύνη για διάφορα γεγονότα τη μεταθέτει σε άλλους. Αλλο όμως η συνωμοσία και άλλο το σύνδρομο της συνωμοσίας. Διότι το να αρνείσαι το σύνδρομο λέγοντας πως έχεις να κάνεις με τρελούς, δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν συνωμοσίες. Υπήρξε συνωμοσία για τη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα και αποκαλύφθηκε όταν τον σκότωσαν. Υπήρξε η συνωμοσία του Κατιλίνα, και αποδείχθηκε όταν τον κατήγγειλε ο Κικέρων και εκείνος προσπάθησε να το σκάσει. Αρα η συνωμοσία καθαυτή έχει σύντομη ζωή: πετυχαίνει ή δεν πετυχαίνει, όμως πάντα γίνεται γνωστή. Η συνωμοσία λ.χ. της περίφημης στοάς Ρ2 πέτυχε, ώς έναν βαθμό, εφόσον είχε πολιτικές επιπτώσεις. Αντίθετα, το σύνδρομο της συνωμοσίας είναι η διάχυτη πεποίθηση ότι υπάρχει ένα παγκόσμιο σχέδιο που εξουσιάζει τις ζωές μας, παρότι δεν γνωρίζουμε ακριβώς ποιος το οργανώνει. Κατά την άποψή μου αυτά τα πράγματα πρέπει να τα καταγγέλλει κανείς, διότι αλλιώς οι προκαταλήψεις επιβιώνουν, επειδή τα στερεότυπα είναι πολύ ισχυρά. Γι' αυτό και το «Κοιμητήριο της Πράγας», περιστρέφεται γύρω από έναν χαρακτήρα που είναι ικανός να διαχειρίζεται και να πουλάει το σύνδρομο της συνωμοσίας.
Ποια είναι τα σύνδρομα συνωμοσίας με τη μεγαλύτερη απήχηση σήμερα;
Από τα πιο χαρακτηριστικά είναι το αντισημιτικό σύνδρομο που θεωρεί πως υπάρχει ένα εβραϊκό σχέδιο για την κατάκτηση του κόσμου, το οποίο αποτυπώνεται στα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών». Είχα γράψει γι' αυτά από το 1983, σε ένα δοκίμιο για τη μυθοπλασία. Και σ' ένα άλλο δοκίμιο, εξηγούσα το 1994 ότι πολλές φορές η Ιστορία παράγεται από ψέματα. Είναι ψέματα «θετικά» όπως στην περίπτωση της λεγόμενης Επιστολής του πατρός Ιωάννη που τον 12ο αιώνα έσπρωξε τη Δύση (τον Μάρκο Πόλο και άλλους) στην εξερεύνηση της Ανατολής, και «αρνητικά» ψέματα όπως στην περίπτωση των πλαστών «Πρωτόκολλων...» που έμμεσα συνέβαλαν στο να γίνει το Ολοκαύτωμα. Μην ξεχνάτε επίσης τι ειπώθηκε για την πτώση των δίδυμων πύργων: ότι επρόκειτο για διεθνή συνωμοσία που πίσω της κρυβόταν ο Μπους κατά μια εκδοχή, οι Εβραίοι κατά μια άλλη, αλλά πάντως όχι οι Αραβες γιατί θα ήταν, λέει, πολύ προφανές! Και όταν οι Ερυθρές Ταξιαρχίες απήγαγαν τον Αλντο Μόρο υπήρχαν πολλοί που έλεγαν πως είναι αδύνατον μερικοί τριαντάρηδες να οργανώσουν μια τέτοια επιχείρηση. Δεν τους φαινόταν όμως παράξενο που την ίδια εκείνη εποχή υπήρχαν στην Ιταλία 30άρηδες επικεφαλής σε βιομηχανίες ή καθηγητές πανεπιστημίου ή κάτοχοι κορυφαίων βραβείων.
Με τον ιταλό διανοητή και συγγραφέα συζητάς τα θέματα που κρύβονται πίσω από την πλοκή των μυθιστορημάτων του, πίσω από τις ειδήσεις της επικαιρότητας, πίσω από τις συλλογικές συμπεριφορές, πίσω από τις παραδεδεγμένες αλήθειες. Παραμένει ένας αμετανόητος σημειολόγος, αλλά όταν τον γνωρίσεις βλέπεις ότι διαθέτει και μία ακαταμάχητη παιδικότητα.
Ο λόφος είχε στην κορυφή του ένα μεσαιωνικό κάστρο και το χωριό του Μοντετσερινιόνε ήταν σκαρφαλωμένο τριγύρω, με θέα τα καταπράσινα κυματιστά λαγκάδια και σκιερές νησίδες από καστανιές και πλατάνια. Είχαμε χαθεί στους επαρχιακούς δρόμους, οπότε ζητήσαμε τηλεφωνική καθοδήγηση και μια γυναικεία φωνή μάς καθησύχασε. Δεν πέρασαν δέκα λεπτά, κι ένα φιατάκι έστριψε νευρικά στο πλάτωμα, σαν συγκρουόμενο. Ηταν ο professore αυτοπροσώπως! Ο κορυφαίος σημειολόγος και ιστορικός της φιλοσοφίας που μελετά τα κόμικς και τη μαζική κουλτούρα. Ο πανεπιστήμονας που το 1980 έγινε σταρ της λογοτεχνίας με το «Ονομα του Ρόδου» και το 2010 ξεσήκωσε πολεμική με το «Κοιμητήριο της Πράγας». Ο πολύς Ουμπέρτο Εκο στην... ιδιωτική εκδοχή του.
«Ακολουθήστε με!» είπε ανυπόμονα. Και σαν να μας ρούφηξε, έξι Ελληνες, σε μια περιπέτεια μυστήρια και φιλοσοφική, καθημερινή και εξωφρενική, απ' αυτές που αφηγείται στα πολυδιαβασμένα βιβλία του παντρεύοντας τη λαϊκή και την υψηλή κουλτούρα, όπως το κάνει και στη ζωή του.
Την επόμενη μέρα, στο καφεμπάρ του χωριού πίνοντας ένα ουισκάκι παρέα με τους λιμοκοντόρους και τις τοπικές καλλονές, μάς έλεγε σκεφτικός: «Αυτό που με πονάει περισσότερο στη σημερινή Ιταλία είναι που έχει χαθεί η ντροπή. Δεν υπάρχει τσίπα. Ο Μπερλουσκόνι που θα έπρεπε να κρύβεται, επιδεικνύεται• και τα κολ γκερλ του κομπάζουν ότι έπαιρναν αμοιβή!».
Ο Ουμπέρτο Εκο σε κοιτάζει και ξέρεις ότι το μυαλό του σε έχει προσπεράσει για να επεξεργαστεί με ιλιγγιώδη ταχύτητα μια ιδέα που θα τη διατυπώσει σε ανύποπτη στιγμή. Προέρχεται από μια μικροαστική οικογένεια του Πιεμόντε, με πατέρα λογιστή - βετεράνο τριών πολέμων, και μιλάει σαν Γάλλος, ρολάροντας τα ρρρρρρρ. Παρότι πάμπλουτος χάρη στα έξι μυθιστορήματά του και καταξιωμένος στο ακαδημαϊκό στερέωμα από τα νιάτα του, ζει λιτά και διακριτικά στην εξοχή, χωρίς γραμματέα και χωρίς οικιακή βοηθό στα πόδια του. Είναι 79 χρονών αλλά μοιάζει 70, και μερικές φορές συμπεριφέρεται σαν παιδί κάνοντας ζαβολιές και σκανταλιές. Καταπίνει μια σοκολάτα κι ένα ούζο κρυφά από τη γερμανίδα γυναίκα του - τη Ρενάτε που τον προσέχει τρυφερά• προκαλεί τον συνομιλητή του με αποστροφές τού τύπου «ο Λεονάρντο (Ντα Βίντσι) ήταν ένας ιδιοφυής κρετίνος»• και γίνεται αθυρόστομος. Εχει κόψει το κάπνισμα έξι χρόνια τώρα, αλλά εξακολουθεί να μασάει μια μικρή πίπα. «Αυτοί που το κόβουν λένε ότι τους λείπει το τσιγάρο μετά τον καφέ. Εγώ, και τώρα ακόμη, αν δεν βάλω στο στόμα μου την πίπα δεν μπορώ να πάω στην τουαλέτα!»
Το εξοχικό του, 40 χλμ. έξω από το Ρίμινι, είναι ένα λαβυρινθώδες οίκημα του 17ου αιώνα, παλιό οικοτροφείο Ιησουιτών, με έναν ανθισμένο κήπο και μια στενή πισίνα. Μας έμπασε από την πίσω πόρτα με τον Ανταίο Χρυσοστομίδη, τον σκηνοθέτη Γιώργο Κορδέλλα και το συνεργείο της σειράς τηλεοπτικών πορτρέτων «Κεραίες της εποχής μας» (ΝΕΤ, παραγωγή S. Μ. art). Αλλά πριν προλάβουμε να προχωρήσουμε, στάθηκε καμαρωτός λέγοντας: «Είναι αυθεντικό!», και μας έδειξε ένα ξύλινο πόδι από εκείνα που φορούν οι πειρατές στα λαϊκά αναγνώσματα.
Ο Εκο έχει εγκαταστήσει το γραφείο του στο υπερυψωμένο παρεκκλήσι στην άκρη του κτιρίου και έχει κλειδώσει την Αγία Τράπεζα στην αποθήκη του υπογείου, επιβεβαιώνοντας έτσι τις δηλώσεις του ότι εγκατέλειψε τη χριστιανική πίστη του όταν άρχισε τις πανεπιστημιακές σπουδές του. Στη βιβλιοθήκη του - ένα μακρύ δωμάτιο στη σοφίτα - έχει 8.000 τόμους (και άλλους 30.000 στην κύρια κατοικία του στο Μιλάνο), στη σκάλα της ταράτσας βλέπεις μια συλλογή από κινέζικους δράκους - χαρταετούς και σε μια βιτρίνα του διαδρόμου, τις παλιές κούκλες από το κουκλοθέατρο των παιδιών του όπου ξεχωρίζει... «ο Πάπας Βοϊτίλα, χα! χα!»
«Ξέρετε», μας είπε αφοπλιστικά, «δεν υπήρξα ποτέ από εκείνους τους θεωρητικούς που λαχταρούν μια ζωή να γράψουν κάτι λογοτεχνικό, όπως ο φίλος μου ο Ρολάν Μπαρτ που πέθανε με αυτό το απωθημένο. Εγώ αντιλαμβανόμουν τον εαυτό μου ως πιο προχωρημένο από τους λογοτέχνες, επειδή ακριβώς έγραφα θεωρητικά δοκίμια. Και όταν στα 48 μου έγραψα το πρώτο μου μυθιστόρημα, κι έπειτα τα υπόλοιπα, δεν άλλαξα. Εξακολουθώ να αισθάνομαι όπως ένας αθλητής ποδηλάτης, ο οποίος κάπου κάπου οδηγεί αυτοκίνητο». Ισως γι' αυτόν τον λόγο ο μυθιστοριογράφος Εκο λειτουργεί κριτικά ως σημειολόγος, προσπαθώντας να αποκρυπτογραφήσει τον κόσμο μας.
Η δύναμη του ψεύδους είναι μια πραγματικότητα μας λέτε με το καινούργιο σας μυθιστόρημα, όπου παρουσιάζετε πλήθος από θεωρίες συνωμοσίας τις οποίες ο κόσμος πιστεύει αλλά δεν διασταυρώνει. Γιατί συμβαίνει αυτό;
... Διότι κάθε ψεύδος ενισχύει τις προϋπάρχουσες προκαταλήψεις. Και ανάμεσά τους ξεχωρίζει εκείνη της διεθνούς συνωμοσίας.
Ο φιλόσοφος Καρλ Πόπερ έγραψε κάποτε ένα θαυμάσιο δοκίμιο γι' αυτό το θέμα, λέγοντας ότι το σύνδρομο της συνωμοσίας συνοδεύει ολόκληρη την ιστορία του ανθρώπου, ο οποίος προκειμένου να αποφύγει την ευθύνη για διάφορα γεγονότα τη μεταθέτει σε άλλους. Αλλο όμως η συνωμοσία και άλλο το σύνδρομο της συνωμοσίας. Διότι το να αρνείσαι το σύνδρομο λέγοντας πως έχεις να κάνεις με τρελούς, δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν συνωμοσίες. Υπήρξε συνωμοσία για τη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα και αποκαλύφθηκε όταν τον σκότωσαν. Υπήρξε η συνωμοσία του Κατιλίνα, και αποδείχθηκε όταν τον κατήγγειλε ο Κικέρων και εκείνος προσπάθησε να το σκάσει. Αρα η συνωμοσία καθαυτή έχει σύντομη ζωή: πετυχαίνει ή δεν πετυχαίνει, όμως πάντα γίνεται γνωστή. Η συνωμοσία λ.χ. της περίφημης στοάς Ρ2 πέτυχε, ώς έναν βαθμό, εφόσον είχε πολιτικές επιπτώσεις. Αντίθετα, το σύνδρομο της συνωμοσίας είναι η διάχυτη πεποίθηση ότι υπάρχει ένα παγκόσμιο σχέδιο που εξουσιάζει τις ζωές μας, παρότι δεν γνωρίζουμε ακριβώς ποιος το οργανώνει. Κατά την άποψή μου αυτά τα πράγματα πρέπει να τα καταγγέλλει κανείς, διότι αλλιώς οι προκαταλήψεις επιβιώνουν, επειδή τα στερεότυπα είναι πολύ ισχυρά. Γι' αυτό και το «Κοιμητήριο της Πράγας», περιστρέφεται γύρω από έναν χαρακτήρα που είναι ικανός να διαχειρίζεται και να πουλάει το σύνδρομο της συνωμοσίας.
Ποια είναι τα σύνδρομα συνωμοσίας με τη μεγαλύτερη απήχηση σήμερα;
Από τα πιο χαρακτηριστικά είναι το αντισημιτικό σύνδρομο που θεωρεί πως υπάρχει ένα εβραϊκό σχέδιο για την κατάκτηση του κόσμου, το οποίο αποτυπώνεται στα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών». Είχα γράψει γι' αυτά από το 1983, σε ένα δοκίμιο για τη μυθοπλασία. Και σ' ένα άλλο δοκίμιο, εξηγούσα το 1994 ότι πολλές φορές η Ιστορία παράγεται από ψέματα. Είναι ψέματα «θετικά» όπως στην περίπτωση της λεγόμενης Επιστολής του πατρός Ιωάννη που τον 12ο αιώνα έσπρωξε τη Δύση (τον Μάρκο Πόλο και άλλους) στην εξερεύνηση της Ανατολής, και «αρνητικά» ψέματα όπως στην περίπτωση των πλαστών «Πρωτόκολλων...» που έμμεσα συνέβαλαν στο να γίνει το Ολοκαύτωμα. Μην ξεχνάτε επίσης τι ειπώθηκε για την πτώση των δίδυμων πύργων: ότι επρόκειτο για διεθνή συνωμοσία που πίσω της κρυβόταν ο Μπους κατά μια εκδοχή, οι Εβραίοι κατά μια άλλη, αλλά πάντως όχι οι Αραβες γιατί θα ήταν, λέει, πολύ προφανές! Και όταν οι Ερυθρές Ταξιαρχίες απήγαγαν τον Αλντο Μόρο υπήρχαν πολλοί που έλεγαν πως είναι αδύνατον μερικοί τριαντάρηδες να οργανώσουν μια τέτοια επιχείρηση. Δεν τους φαινόταν όμως παράξενο που την ίδια εκείνη εποχή υπήρχαν στην Ιταλία 30άρηδες επικεφαλής σε βιομηχανίες ή καθηγητές πανεπιστημίου ή κάτοχοι κορυφαίων βραβείων.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου