Ο Ματίς και οι παραλλαγές

Του Παναγιώτη Σ. Παπαδόπουλου

«Ανακαλύπτω πάντα τον εαυτό μου κοιτάζοντας τα πρώιμα έργα μου. Δεν κάνουν ποτέ λάθος. Βρίσκω σε αυτά, πάντα, κάτι το παρόμοιο. Με την πρώτη ματιά σκέφτηκα ότι υπάρχει μια μονότονη επανάληψη μέσα στους πίνακές μου. Πρόκειται για μία εκδήλωση της ίδιας της προσωπικότητάς μου, η οποία εμφανίζεται ανεξάρτητα από τις διάφορες διαθέσεις που, κατά καιρούς, έχω περάσει» (ο Ανρί Ματίς, ερωτώμενος από τον Γκυγιόμ Απολινέρ, στο περιοδικό La Phalange, 2ο τεύχος, Δεκέμβριος του 1907). Η ταυτόχρονη προσέγγιση του ίδιου μοτίβου μέσα από μικρές ή μεγάλες παραλλαγές στο πλαίσιο της σύνθεσης, στο σχέδιο, στο χρώμα, αποτελεί ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του έργου τού Ανρί Ματίς. Ακολουθεί κι αυτός μία αντίστοιχη χειρονομία με αυτήν του Giacometti, όταν ο τελευταίος διακήρυσσε: «για την υπόλοιπη ζωή μου θέλω να ζωγραφίζω την ίδια πάντα καρέκλα». Από το πρώιμο έργο του, ο Ματίς ζωγραφίζει, με σειριακό τρόπο, παραλλαγές του ίδιου θέματος, από τις οποίες η πιο επιτυχημένη αποτελεί το σύνολο από αυτές πάνω στο έργο του Le Luxe (1907).

Η αρχή της παραλλαγής χαρακτηρίζει το έργο του. Ο καλλιτέχνης πιστεύει ότι η δημιουργία του νέου παράγεται, όχι μέσα από απόλυτες τομές στις οποίες δεν υφίσταται κάποιο πέρασμα ανάμεσα σε δυο περιόδους, αλλά μέσα από μικρές βαθμιαίες κινήσεις που κάθε φορά τροφοδοτούν την εσωτερική κίνηση του έργου. Μικρές αλλαγές στη σύνθεση, στο χρώμα και στο σχέδιο θα προσδιορίσουν, τελικά, τη βαθμιαία εξέλιξη, συνολικά, του έργου του. Η αντίληψη της παραλλαγής και του πανομοιότυπου είναι πολύ ισχυρή στον ευρωπαϊκό μοντερνισμό. Πρόθεση του Ματίς αποτελεί η αποσύνδεση του όμοιου από το παρόμοιο. Η ομοιότητα έχει κάποιο πρότυπο, ένα πρωταρχικό στοιχείο, μια πρωταρχική παρουσίαση, ένα θέμα το οποίο αποτυπώνεις, ένα αντίγραφο. Αντίθετα, το παρόμοιο αναπτύσσεται σε σειρές στις οποίες δεν υφίσταται αρχή ή τέλος, αλλά μέσα σε αυτές έχουμε έναν πολλαπλασιασμό του πανομοιότυπου με μικρές, κάθε φορά, παραλλαγές. Μέσα σε αυτές προσδιορίζονται κάθε φορά ποικίλες διαφορές. Για παράδειγμα, στις παραλλαγές που έκανε πάνω στην Le Luxe, ο καλλιτέχνης εργάζεται πάνω στη διαφορά που δημιουργεί το ίδιο το υλικό. Η μία παραλλαγή είναι ελαιογραφία, η άλλη, τέμπερα. Εδώ, αναρωτιέται πάνω στη δυναμική του ίδιου του υλικού. Άλλες φορές, οι παραλλαγές θέτουν ισχυρότερα ερωτήματα που αναφέρονται στην ίδια τη μορφή του έργου: πειραματίζεται, τότε, πάνω στη μετάβαση από την περιγραφική διάσταση του έργου στην αφηρημένη-διακοσμητική του λειτουργία. Σε έργα όπως: οι Natures mortes aux oranges (1899), Luxe I και Luxe II (1907) ή ακόμα σε έργα όπως οι Capucines à la danse I και οι Capucines à la danse II (1912), στο Pommes sur la table (1916), αυτές οι μεταβάσεις είναι προφανείς.

Πολλές φορές, η παραλλαγή εμμένει στα στυλιστικά στοιχεία της σύνθεσης, διερευνώντας το καλύτερο σημείο για τη μορφή μέσα από ένα σύνολο άλλων σημείων. Χαρακτηριστικά είναι τα έργα Séville I και II (1910-11) ή La Robe rayée και Le Bras (1938). Εξίσου, οι παραλλαγές θέτουν ερωτήματα πάνω στην πλαστική δομή του έργου και εντάσσουν κάθε φορά την έννοια του χρόνου σε κάτι που διαφορετικά θα φάνταζε άχρονο.

Ο Ματίς πιστεύει ότι στην ομοιότητα στόχος είναι η αναπαράσταση, στο πανομοιότυπο η επανάληψη. Η ομοιότητα προσφέρει για αναγνώριση αυτό που είναι προφανές. Αντίθετα, το παρόμοιο προσφέρει αυτό που τα αναγνωρίσιμα αντικείμενα κρύβουν και καθιστούν μη ορατό. Η ομοιότητα προσφέρει πάντα μια μοναδική πρόταση, πάντα την ίδια. Η παρομοιότητα πολλαπλασιάζει το πλήθος των προτάσεων. Το παρόμοιο αναπτύσσεται σε σειρές που δεν έχουν ούτε αρχή ούτε τέλος, τις οποίες μπορούμε να διατρέξουμε προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση, που δεν υπακούουν σε καμιά ιεραρχία, αλλά πολλαπλασιάζονται με μικρές διαφορές.



Centre Pompidou

Παρίσι, μέχρι τις 18 Ιουνίου.
ΠΗΓΗ: Η ΑΥΓΗ