Η τεχνοκρατία, η «κατασκευή» και η πολιτική — Όψεις μιας κρίσης ταυτότητας Ε.Ε. και ΗΠΑ

 

Από την σύνταξη

Στο βιβλίο της Η ανθρώπινη κατάσταση, η Arendt ανέδειξε μια θεμελιώδη διάκριση: ανάμεσα στην πράξη ως συλλογική, δημόσια, απρόβλεπτη δραστηριότητα — και στην κατασκευή ως τεχνική, τεχνοκρατική δραστηριότητα με σχέδιο, έλεγχο και τελικό προϊόν. Η πράξη είναι η καρδιά της πολιτικής· η κατασκευή, μια πιο ψυχρή λειτουργία του κόσμου ως έργου ανθρώπινης μηχανικής.

Στη μεταπολεμική Δύση, υποστήριξε, η πολιτική έχει όλο και περισσότερο υποκατασταθεί από τεχνικές δομές, ρυθμιστικά συστήματα και θεσμούς που αντιμετωπίζουν τον κόσμο ως αντικείμενο κατασκευής — όχι ως πεδίο ανθρώπινης ελευθερίας, διαλόγου και κοινότητας.

Η Ευρώπη ως γρανάζι διαχείρισης

Σήμερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιπροσωπεύει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της μετάβασης. Οι βασικές της λειτουργίες — νομοθεσία, κανονισμοί, ρυθμιστικές πολιτικές, οικονομικά και περιβαλλοντικά προγράμματα — θυμίζουν περισσότερο την πράξη του «τεχνίτη» παρά τη δημόσια πολιτική ως πράξη. Ο πολίτης γίνεται αποδέκτης αποφάσεων· ο δημόσιος χώρος της πολιτικής περιορίζεται.

Σε αυτό το πλαίσιο, η νομοθετική και διοικητική σταθερότητα είναι πλεονέκτημα: παρέχει συνέχεια, τεκμηρίωση, συνέπεια σε πολύπλοκα ζητήματα· κάτι δύσκολο να επιτευχθεί με τον χάος και τις αντιπαραθέσεις της «πλήρους» πολιτικής πράξης. Όμως μαζί έρχεται η αποξένωση, η αίσθηση αδυναμίας συμμετοχής και η κρίση εμπιστοσύνης. Η πολιτική «μοιάζει» γραφειοκρατία και διαχείριση — κάτι που δεν προσφέρει χώρο για αυθεντική δημόσια εμφάνιση των πολιτών.

Η Αμερική του 2025 και η στρατηγική «civilizational erasure»

Η νέα 2025 Εθνική Στρατηγική Ασφάλειας των ΗΠΑ — υπό τη διακυβέρνηση Donald J. Trump — εισάγει μια έντονη κριτική κατά της σημερινής Ευρώπης: την περιγράφει ως ήπειρο που αντιμετωπίζει τον «κίνδυνο αφανισμού του πολιτισμού της» (‟civilisational erasure”), λόγω συνδυασμού δημογραφικής κρίσης, μεταναστευτικών ροών, υποτιθέμενης απώλειας εθνικών ταυτοτήτων και «υπερβολικής ρυθμιστικής καταπίεσης» που, σύμφωνα με την έκθεση, υπονομεύει την πολιτική ελευθερία. euronews+2The Business Standard+2

Η στρατηγική δεν περιορίζεται σε διαπιστώσεις· καλεί την Αμερική να «βοηθήσει» την Ευρώπη να «διορθώσει την πορεία» της — εννοώντας πως η Αμερική πρέπει να στηρίξει κινήσεις αντίστασης εντός ευρωπαϊκών κρατών ή την άνοδο πολιτικών δυνάμεων που αντιτίθενται στην υπάρχουσα ευρωπαϊκή γραμμή. The Guardian+2ABC+2

Αυτό προσδίδει στην πολιτική διάσταση των διεθνών σχέσεων έναν χαρακτήρα προληπτικής, παρεμβατικής κατασκευής: όχι απλώς διαχείριση συμμαχιών, αλλά προσπάθεια αναστροφής της πολιτικής και πολιτισμικής κατεύθυνσης ολόκληρης ηπείρου.

Στην Αμερική έτσι ξεδιπλώνεται ένα άλλο μοντέλο: η τεχνοκρατική στρατηγική που δεν αποφεύγει την ταυτόχρονη πολιτική — με όρους επιρροής, ισχύος και επαναχάραξης ταυτοτήτων· όχι με τη βιωματική δημόσια πράξη, αλλά με λογική στρατηγικού σχεδίου.

Τεχνοκρατία — πλεονεκτήματα και όρια

Από τη μια, η τεχνοκρατία φέρνει αποτελεσματικότητα. Όταν αντιμετωπίζουμε σύνθετα προβλήματα — κλιματική αλλαγή, ψηφιακή μετάβαση, παγκόσμια οικονομία, γεωπολιτικά ρίσκα — η εξειδίκευση, οι μετρήσεις, οι κανονισμοί και οι θεσμοί προσδίδουν δομή, συνέχεια και συνέπεια. Η τεχνοκρατική διακυβέρνηση μπορεί να προστατεύσει τις κοινωνίες από παρορμητικές αποφάσεις, λαϊκισμό ή «παρορμητική» πολιτική.

Από την άλλη, η τεχνοκρατία ενέχει τον κίνδυνο συγκέντρωσης εξουσίας σε ειδικούς και θεσμούς, απομάκρυνσης του πολίτη από τη λήψη αποφάσεων και αποδυνάμωσης της δημοκρατικής συμμετοχής. Οι αξίες που δύσκολα μετρώνται — συλλογική ταυτότητα, πολιτισμός, δημόσια ζωή, ανθρώπινη ελευθερία — κινδυνεύουν να παραμεριστούν όταν η πολιτική αντιμετωπίζεται ως γρανάζι διαχείρισης.

Όπως προειδοποίησε η Arendt, όταν η πράξη υποκαθίσταται από την κατασκευή, η πολιτική σταματά να είναι φωτεινό πεδίο ελευθερίας και γίνεται μηχανή.

Η κρίσιμη πρόκληση του 21ου αιώνα: ισορροπία

Η σύγχρονη Δύση — Ευρώπη και Αμερική — βρίσκεται μπροστά σε μια θεμελιώδη πρόκληση. Από τη μια, απαιτείται τεχνοκρατική διαχείριση: οι σύγχρονες προκλήσεις είναι πολύπλοκες, παγκόσμιες, αφορούν οικονομία, τεχνολογία, γεωπολιτική, περιβάλλον. Από την άλλη, χωρίς χώρο για δημόσια πράξη, χωρίς συμμετοχή των πολιτών, χωρίς συλλογική διαμόρφωση νοήματος, η πολιτική χάνει την ανθρώπινη της υπόσταση.

Το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι αν η τεχνοκρατία είναι κακή ή αναγκαία — είναι πώς μπορεί να συνυπάρξει με πολιτική πράξη. Πώς μπορεί να υπάρξει ένα πολιτικό σύστημα που να συνδυάζει τη γνώση και την τεχνογνωσία με τη δημοκρατική συμμετοχή, την ελευθερία, την ταυτότητα και την κοινοτική ζωή.

Για την Ευρώπη, αυτό σημαίνει να επανεξετάσει τον τρόπο που νομιμοποιούνται οι αποφάσεις — όχι μόνο μέσω ρυθμιστικών σωμάτων αλλά μέσα από ένα αναζωογονημένο δημόσιο χώρο, συμμετοχικές διαδικασίες και αναγνωρισμένη αξία της κοινωνικής δημιουργίας.

Για την Αμερική, σημαίνει να αξιοποιήσει την κινητικότητα και την τεχνοσύνη της χωρίς να μετατρέψει την πολιτική σε καθαρή στρατηγική διαχείρισης ταυτοτήτων και συμφερόντων, αποφεύγοντας την μηχανική υποκατάσταση της συλλογικής πράξης.

 

Τι συμβολίζει σήμερα η Arendt

Η Arendt δεν είχε δώσει μια συνταγή· είχε επισημάνει έναν κίνδυνο: ότι όπου η πράξη υποκαθίσταται από την κατασκευή, η πολιτική πεθαίνει. Σήμερα, βλέπουμε αυτόν τον κίνδυνο σε πλήρη εξέλιξη. Η πρόσφατη στρατηγική των ΗΠΑ, με τον όρο «civilizational erasure» για την Ευρώπη, δεν είναι απλώς προβληματισμός· είναι πολιτική δήλωση με τεχνοκρατικά και γεωπολιτικά εργαλεία. Η Ευρώπη, ως θεσμός και ως πολιτική κοινότητα, αντιμετωπίζει την πρόκληση να μην γίνει μόνο ένα σύνολο ρυθμίσεων και κανονισμών — αλλά να διατηρήσει ζωντανό το στοιχείο της πολιτικής ως δημόσιας πράξης.

Αν δεν υπάρξει αυτή η ισορροπία — τεχνοκρατία με συμμετοχική δημοκρατία — τότε η πολιτική δεν θα είναι πια πεδίο ανθρώπινης ελευθερίας. Και ως κοινωνίες, κινδυνεύουμε να χάσουμε όχι μόνο την ταυτότητά μας, αλλά και την ίδια μας την ικανότητα να σχεδιάζουμε από κοινού τον κόσμο στον οποίο ζούμε.