Η «Μήδεια» του Ευριπίδη και ο Νεόφρων: ανάμεσα στην παράδοση και την πρωτοτυπία

 Από την σύνταξη

Η Μήδεια του Ευριπίδη αποτελεί ένα από τα κορυφαία έργα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας και συγχρόνως ένα από τα πιο τολμηρά ψυχολογικά πορτρέτα της παγκόσμιας δραματουργίας. Από την αρχαιότητα ακόμη, ωστόσο, διατυπώθηκε η άποψη ότι ο Ευριπίδης δεν υπήρξε ο πρώτος που έφερε στη σκηνή αυτή τη ριζοσπαστική εκδοχή του μύθου, αλλά ότι «οικειοποιήθηκε» ή επηρεάστηκε έντονα από μια προγενέστερη τραγωδία του Νεόφρονα του Σικυωνίου. Η συζήτηση αυτή, που φτάνει έως τη σύγχρονη φιλολογική έρευνα, φωτίζει όχι μόνο το ίδιο το έργο, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε η ποιητική δημιουργία στην κλασική Αθήνα.

Ο Νεόφρων, τραγικός ποιητής του 5ου αιώνα π.Χ., είναι σήμερα σχεδόν άγνωστος στο ευρύ κοινό, καθώς το έργο του δεν σώζεται παρά μόνο σε ελάχιστα αποσπάσματα και έμμεσες μαρτυρίες. Αρχαίοι σχολιαστές και λεξικογράφοι αναφέρουν ότι είχε συνθέσει τραγωδία με θέμα τη Μήδεια πριν από τον Ευριπίδη και ότι σε αυτήν εμφανιζόταν ήδη το συγκλονιστικό μοτίβο της παιδοκτονίας από την ίδια τη μητέρα. Το στοιχείο αυτό είναι κρίσιμο, διότι στις παλαιότερες μυθικές παραδόσεις τα παιδιά της Μήδειας δεν σκοτώνονται από την ίδια, αλλά πεθαίνουν από τους Κορινθίους ή από άλλα αίτια. Έτσι, γεννήθηκε η υπόθεση ότι ο Ευριπίδης δανείστηκε τη δραματική αυτή καινοτομία από τον Νεόφρονα.

Η υπόθεση ενισχύθηκε από ένα ακόμη, περισσότερο τεχνικό επιχείρημα: τον αριθμό των υποκριτών που φαίνεται να απαιτεί η Μήδεια. Είναι γνωστό ότι η εξέλιξη της τραγωδίας συνδέεται και με την αύξηση των ηθοποιών: από τον έναν υποκριτή του Θέσπι, στον δεύτερο που εισήγαγε ο Αισχύλος, και αργότερα στον τρίτο, που επέτρεψε πιο σύνθετες σκηνικές συνθέσεις. Στην εποχή του Ευριπίδη, γύρω στο 431 π.Χ., ο τρίτος υποκριτής ήταν ήδη καθιερωμένος.

Κι όμως, η Μήδεια μπορεί να παιχτεί σχεδόν στο σύνολό της με μόλις δύο υποκριτές, πέρα από τον Χορό. Η ίδια η Μήδεια δεσπόζει στη σκηνή, ενώ όλοι οι υπόλοιποι ρόλοι —Ιάσων, Κρέων, Αιγέας, Παιδαγωγός, Αγγελιαφόρος— μπορούν να εναλλάσσονται από έναν δεύτερο ηθοποιό, χωρίς ποτέ να απαιτείται η ταυτόχρονη παρουσία τριών ομιλούντων προσώπων. Κάθε επεισόδιο δομείται ως αντιπαράθεση της Μήδειας με έναν συνομιλητή: τον Κρέοντα που την εξορίζει, τον Ιάσονα που την προδίδει, τον Αιγέα που της προσφέρει άσυλο, τον Αγγελιαφόρο που περιγράφει την καταστροφή. Αυτή η «δυαδική» δραματουργία θύμιζε σε ορισμένους μελετητές παλαιότερη μορφή τραγωδίας δύο υποκριτών και χρησιμοποιήθηκε ως ένδειξη ότι το έργο ίσως βασίζεται σε προγενέστερο πρότυπο.

Ωστόσο, η σύγχρονη φιλολογική έρευνα αντιμετωπίζει αυτά τα επιχειρήματα με επιφύλαξη. Πρώτον, το γεγονός ότι ένα έργο μπορεί να παιχτεί με δύο υποκριτές δεν σημαίνει ότι γράφτηκε υποχρεωτικά για δύο. Ο Ευριπίδης σε άλλα έργα του αξιοποιεί πλήρως τον τρίτο υποκριτή, άρα δεν αγνοεί τις τεχνικές δυνατότητες της εποχής του. Στη Μήδεια η επιλογή της λιτής σύνθεσης μπορεί να είναι απολύτως συνειδητή: η τραγωδία στηρίζεται όχι σε πολύπλοκες σκηνικές συναντήσεις, αλλά στη σφοδρή, σχεδόν μονομαχική αντιπαράθεση της ηρωίδας με τον κόσμο γύρω της.

Δεύτερον, ακόμη κι αν ο Νεόφρων είχε προηγηθεί στο θέμα της παιδοκτονίας, αυτό δεν συνιστά «λογοκλοπή» με τη σύγχρονη έννοια. Η αρχαία τραγωδία οικοδομείται πάνω σε κοινούς μύθους, τους οποίους κάθε ποιητής επεξεργάζεται εκ νέου. Η πρωτοτυπία δεν έγκειται τόσο στην υπόθεση όσο στον τρόπο δραματικής και ιδεολογικής επεξεργασίας της. Και εδώ ο Ευριπίδης είναι αδιαμφισβήτητα πρωτοποριακός: μετατρέπει τη Μήδεια σε τραγικό υποκείμενο με βαθιά ψυχολογία, σε μια γυναίκα που διεκδικεί λόγο και αξιοπρέπεια μέσα σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο, ακόμη κι αν αυτό την οδηγεί στο απόλυτο έγκλημα.

Έτσι, η συζήτηση για τον Νεόφρονα δεν μειώνει τη σημασία του Ευριπίδη· αντίθετα, αναδεικνύει το πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκε η τραγωδία: έναν ζωντανό διάλογο ανάμεσα σε ποιητές, μύθους και θεατρικές συμβάσεις. Η Μήδεια μπορεί να πατά σε παλαιότερα ίχνη, αλλά το αποτύπωμα που άφησε είναι αποκλειστικά ευριπίδειο. Είναι το έργο που, περισσότερο από κάθε άλλο, μας δείχνει πώς η παράδοση γίνεται όχημα για ριζοσπαστική ανανέωση — και πώς η αρχαία τραγωδία παραμένει μέχρι σήμερα ζωντανό πεδίο ερμηνείας και προβληματισμού.