Όταν ο σκοπός «αγιάζει» τα μέσα: Από τον Ρασκόλνικοφ στον Μακιαβέλι

 

Από την σύνταξη.

Μπορεί μια κακή πράξη να δικαιολογηθεί αν οδηγεί σε ένα «καλό» αποτέλεσμα; Το ερώτημα αυτό, που συνοψίζεται στη φράση «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», διατρέχει την ιστορία της φιλοσοφίας, της πολιτικής και της λογοτεχνίας. Δύο εμβληματικές μορφές το φωτίζουν από διαφορετικές πλευρές: ο Ρασκόλνικοφ του Ντοστογιέφσκι και ο Νικολό Μακιαβέλι.

Ο πρώτος είναι ένας φτωχός φοιτητής στη Ρωσία του 19ου αιώνα, ο δεύτερος ένας στοχαστής της Αναγέννησης που παρατηρεί τη σκληρή πραγματικότητα της εξουσίας. Και οι δύο, με διαφορετικό τρόπο, αγγίζουν το ίδιο επικίνδυνο όριο: μέχρι πού μπορεί να φτάσει κανείς στο όνομα ενός ανώτερου σκοπού;

Ο Ρασκόλνικοφ και η αυταπάτη του «ανώτερου ανθρώπου»

Στο Έγκλημα και Τιμωρία, ο Ρασκόλνικοφ πείθεται ότι υπάρχουν άνθρωποι «εκλεκτοί», σαν τον Ναπολέοντα, που δικαιούνται να παραβιάζουν τον ηθικό νόμο για να φέρουν κάτι καλύτερο στον κόσμο. Έτσι, σκοτώνει μια τοκογλύφο, πιστεύοντας ότι απαλλάσσει την κοινωνία από ένα παράσιτο και ότι με τα χρήματά της θα κάνει καλό.

Το έγκλημα, όμως, δεν του φέρνει απελευθέρωση. Του φέρνει πυρετό, φόβο, ενοχές, μια αργή αλλά αδυσώπητη διάλυση της ψυχής του. Η «τιμωρία» αρχίζει πριν από το δικαστήριο: είναι η ίδια του η συνείδηση. Ο Ντοστογιέφσκι μοιάζει να λέει ότι, ακόμη κι αν η λογική βρίσκει δικαιολογίες, η ανθρώπινη φύση δεν αντέχει να ζήσει με το αίμα στα χέρια της.

Ο Μακιαβέλι και ο ρεαλισμός της εξουσίας

Στον Ηγεμόνα, ο Μακιαββέλι δεν ενδιαφέρεται για τις εσωτερικές τύψεις του ατόμου. Τον απασχολεί κάτι άλλο: πώς διατηρείται ένα κράτος σε έναν κόσμο γεμάτο ίντριγκες, προδοσίες και βία. Ο ηγεμόνας, λέει, πρέπει να είναι έτοιμος να χρησιμοποιήσει δόλο και σκληρότητα, αν αυτό είναι αναγκαίο για τη σταθερότητα και την επιβίωση της εξουσίας του.

Ο Μακιαβέλι δεν γράφει ότι η ανηθικότητα είναι καλή· γράφει ότι συχνά είναι αναπόφευκτη. Στον δικό του κόσμο, αν δεν λερώσεις τα χέρια σου, κινδυνεύεις να χάσεις τα πάντα. Η κρίση μιας πράξης δεν γίνεται με βάση την ηθική της καθαρότητα, αλλά με βάση το αν «δουλεύει».

Δύο δρόμοι, ένα όριο

Εδώ βρίσκεται και η μεγάλη αντίθεση.
Ο Ρασκόλνικοφ εφαρμόζει τη λογική «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» στο επίπεδο του ατόμου και συντρίβεται. Ο Μακιαβέλι τη μεταφέρει στο επίπεδο της πολιτικής και τη θεωρεί εργαλείο επιβίωσης.

Ο πρώτος μας δείχνει τι συμβαίνει όταν ο άνθρωπος παριστάνει τον Θεό και αποφασίζει ποιος αξίζει να ζει.
Ο δεύτερος τι συμβαίνει όταν η εξουσία αρνείται να είναι αφελής σε έναν κόσμο χωρίς έλεος.

Τελικά, αγιάζει;

Το ερώτημα μένει ανοιχτό. Ο Ντοστογιέφσκι απαντά με μια κραυγή: όχι — γιατί η συνείδηση θα σε βρει. Ο Μακιαβέλι απαντά με ψυχρό ρεαλισμό: ίσως — γιατί αλλιώς θα σε καταπιεί η πραγματικότητα.

Ίσως, τελικά, η αξία της σύγκρισης δεν είναι να διαλέξουμε πλευρά, αλλά να καταλάβουμε τον κίνδυνο που κρύβεται σε κάθε βεβαιότητα. Γιατί κάθε φορά που κάποιος λέει «ο σκοπός μου είναι ανώτερος», ανοίγει την πόρτα σε μια πράξη που, αργά ή γρήγορα, θα ζητήσει τον λογαριασμό της.