Ελένη ή το αίνιγμα
Του Λεάνδρου Πολενάκη
Τι είναι η «Ελένη» του Ευριπίδη, γραμμένη σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη το 412 π.Χ., δηλαδή λίγο μετά την καταστροφική για την Αθήνα έκβαση της Σικελικής Εκστρατείας;
Στην τραγωδία του αυτή ο Ευριπίδης εισάγει μια καινοφανή εκδοχή του μύθου της Ελένης: η Ελένη ποτέ δεν πήγε στην Τροία. Ο Ερμής, μετά από διαταγή του Δία, την οδήγησε στην Αίγυπτο, στην αυλή του βασιλιά Πρωτέα. Και ο Πάρης, δίχως να το ξέρει, πήρε μαζί του αντί για την αληθινή Ελένη ένα είδωλό της («άγαλμα» στο πρωτότυπο), που έφτιαξε από «αιθέρα» η ΄Ηρα. Για αυτό το είδωλο πολέμησαν και σκοτώθηκαν τόσοι άνθρωποι, αφανίστηκαν δύο λαοί. «Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη», θα γράψει αργότερα ο Σεφέρης.
Πόσο πρωτότυπη είναι η εκδοχή του Ευριπίδη; Ο Πλάτων, στον «Φαίδρο», μας δίνει ένα απόσπασμα από τη χαμένη «Παλινωδία» του Στησίχορου, ενός ποιητή του έβδομου αιώνα π.Χ. που είχε ως θέμα του την αποκατάσταση της τιμής της Ελένης. Σύμφωνα με τους στίχους που διασώζει ο Πλάτων, «αυτή η φήμη, Ελένη, δεν είναι αληθινή. Δεν μπήκες ποτέ στα καλοχτισμένα καράβια, ούτε έφτασες στην Ακρόπολη της Τροίας». Στην «Πολιτεία» του ο Πλάτων αναφέρει ακόμη ότι, σύμφωνα με τον Στησίχορο, ΄Ελληνες και Τρώες πολεμούσαν μάταια γύρω από τον ίσκιο της Ελένης χωρίς να ξέρουν την αλήθεια (βλ. για πιο πολλά την εμπεριστατωμένη εισαγωγή της φιλόλογου Κικής Σπυροπούλου στην έκδοση του «Πάπυρου»).
Όλα αυτά, και το γεγονός ότι η «Ελένη» έχει αίσιο τέλος, οδήγησαν κάποιους μελετητές να συμπεράνουν ότι το έργο του Ευριπίδη απομακρύνεται από τον τραγικό κανόνα και ότι είναι περισσότερο μια ειρωνική τραγωδία, ίσως μια τραγικωμωδία. Τι, όμως, ακριβώς, σημαίνει τραγική ειρωνεία, ποιος είναι ο τραγικός κανόνας και ποιος μας βεβαιώνει ότι η τραγωδία πρέπει οπωσδήποτε να διαθέτει αιματηρό τέλος; Η τραγική ειρωνεία για τους αρχαίους δεν έχει το περιεχόμενο που της δίνουμε σήμερα. Σημαίνει απλώς ότι οι πρωταγωνιστές δεν γνωρίζουν αυτά που ήδη γνωρίζουν οι θεατές της. Κάτι που συμβαίνει πάντοτε, αφού ο μύθος, βάση της τραγωδίας, είναι κτήμα κοινό. Οι θεατές δεν γνωρίζουν τη στρατηγική και την τακτική του ποιητή, προκειμένου να οδηγήσει το έργο του στο προδιαγεγραμμένο τέλος. «Αίσιο τέλος» είναι η έκβαση και η «λύση» του έργου σύμφωνα με το πιθανό και το αναγκαίο. Ασχέτως αν το τέλος είναι ή όχι αιματηρό. Ένα αιματηρό, αλλά συνεπές τέλος μπορεί να προσφέρει στον θεατή «τραγική ηδονή» μεγαλύτερη από ένα ξεκάρφωτο «χάπι εντ». Αυτός είναι ο τραγικός κανόνας. Και από αυτήν την άποψη η «Ελένη» είναι μια τέλεια τραγωδία. Ούτε είναι η μόνη με αίσιο τέλος. Από τις σωζόμενες τραγωδίες αναφέρω τον «Ίωνα» και την «Ιφιγένεια εν Ταύροις», πάντα του Ευριπίδη. Η «Ελένη», μάλιστα, διαθέτει πολύ συγγενική δομή με την τελευταία, που οι ερευνητές, ώς τώρα, δεν έχουν μάλλον προσέξει. Και οι δύο ηρωίδες έχουν «απαχθεί» με επέμβαση θεϊκή και μεταφερθεί, μέσω του αιθέρα, σε έναν τόπο μακρινό. Ενώ, κάπου αλλού, γίνεται αληθινή ανθρωποσφαγή στο όνομά τους. Στο όνομα της Ελένης η ανθρωποσφαγή της Τροίας και στο όνομα της Ιφιγένειας η ανθρωποσφαγή του οίκου των Ατρειδών. Αλλά, κατά τον Ευριπίδη, η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία και η Ιφιγένεια δεν θυσιάστηκε πραγματικά. Η τραγική αναγνώριση, και στις δύο τραγωδίες, έρχεται ως αντίδοτο της μάταιης σπατάλης του αίματος. Έχει ως συνέπεια όχι το νείκος, αλλά την αποκατάσταση της φιλίας. Και το σχέδιο διαφυγής των ηρώων από την «εξορία», όπου τους έχουν ρίξει θεοί και μοίρα, είναι απολύτως όμοιο. Η «Ιφιγένεια εν Ταύροις» και η «Ελένη» αποτελούν δύο μαχόμενες αντιπολεμικές τραγωδίες του Ευριπίδη. Ξεκίνησα να μιλήσω για τη φετινή παράσταση της «Ελένης», αλλά μου πήρε σε μάκρος η εισαγωγή. Θα συνεχίσω την επόμενη Κυριακή.
ΠΗΓΗ: Η ΑΥΓΗ
- Μικρή εισαγωγή στην ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη
Στην τραγωδία του αυτή ο Ευριπίδης εισάγει μια καινοφανή εκδοχή του μύθου της Ελένης: η Ελένη ποτέ δεν πήγε στην Τροία. Ο Ερμής, μετά από διαταγή του Δία, την οδήγησε στην Αίγυπτο, στην αυλή του βασιλιά Πρωτέα. Και ο Πάρης, δίχως να το ξέρει, πήρε μαζί του αντί για την αληθινή Ελένη ένα είδωλό της («άγαλμα» στο πρωτότυπο), που έφτιαξε από «αιθέρα» η ΄Ηρα. Για αυτό το είδωλο πολέμησαν και σκοτώθηκαν τόσοι άνθρωποι, αφανίστηκαν δύο λαοί. «Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη», θα γράψει αργότερα ο Σεφέρης.Πόσο πρωτότυπη είναι η εκδοχή του Ευριπίδη; Ο Πλάτων, στον «Φαίδρο», μας δίνει ένα απόσπασμα από τη χαμένη «Παλινωδία» του Στησίχορου, ενός ποιητή του έβδομου αιώνα π.Χ. που είχε ως θέμα του την αποκατάσταση της τιμής της Ελένης. Σύμφωνα με τους στίχους που διασώζει ο Πλάτων, «αυτή η φήμη, Ελένη, δεν είναι αληθινή. Δεν μπήκες ποτέ στα καλοχτισμένα καράβια, ούτε έφτασες στην Ακρόπολη της Τροίας». Στην «Πολιτεία» του ο Πλάτων αναφέρει ακόμη ότι, σύμφωνα με τον Στησίχορο, ΄Ελληνες και Τρώες πολεμούσαν μάταια γύρω από τον ίσκιο της Ελένης χωρίς να ξέρουν την αλήθεια (βλ. για πιο πολλά την εμπεριστατωμένη εισαγωγή της φιλόλογου Κικής Σπυροπούλου στην έκδοση του «Πάπυρου»).
Όλα αυτά, και το γεγονός ότι η «Ελένη» έχει αίσιο τέλος, οδήγησαν κάποιους μελετητές να συμπεράνουν ότι το έργο του Ευριπίδη απομακρύνεται από τον τραγικό κανόνα και ότι είναι περισσότερο μια ειρωνική τραγωδία, ίσως μια τραγικωμωδία. Τι, όμως, ακριβώς, σημαίνει τραγική ειρωνεία, ποιος είναι ο τραγικός κανόνας και ποιος μας βεβαιώνει ότι η τραγωδία πρέπει οπωσδήποτε να διαθέτει αιματηρό τέλος; Η τραγική ειρωνεία για τους αρχαίους δεν έχει το περιεχόμενο που της δίνουμε σήμερα. Σημαίνει απλώς ότι οι πρωταγωνιστές δεν γνωρίζουν αυτά που ήδη γνωρίζουν οι θεατές της. Κάτι που συμβαίνει πάντοτε, αφού ο μύθος, βάση της τραγωδίας, είναι κτήμα κοινό. Οι θεατές δεν γνωρίζουν τη στρατηγική και την τακτική του ποιητή, προκειμένου να οδηγήσει το έργο του στο προδιαγεγραμμένο τέλος. «Αίσιο τέλος» είναι η έκβαση και η «λύση» του έργου σύμφωνα με το πιθανό και το αναγκαίο. Ασχέτως αν το τέλος είναι ή όχι αιματηρό. Ένα αιματηρό, αλλά συνεπές τέλος μπορεί να προσφέρει στον θεατή «τραγική ηδονή» μεγαλύτερη από ένα ξεκάρφωτο «χάπι εντ». Αυτός είναι ο τραγικός κανόνας. Και από αυτήν την άποψη η «Ελένη» είναι μια τέλεια τραγωδία. Ούτε είναι η μόνη με αίσιο τέλος. Από τις σωζόμενες τραγωδίες αναφέρω τον «Ίωνα» και την «Ιφιγένεια εν Ταύροις», πάντα του Ευριπίδη. Η «Ελένη», μάλιστα, διαθέτει πολύ συγγενική δομή με την τελευταία, που οι ερευνητές, ώς τώρα, δεν έχουν μάλλον προσέξει. Και οι δύο ηρωίδες έχουν «απαχθεί» με επέμβαση θεϊκή και μεταφερθεί, μέσω του αιθέρα, σε έναν τόπο μακρινό. Ενώ, κάπου αλλού, γίνεται αληθινή ανθρωποσφαγή στο όνομά τους. Στο όνομα της Ελένης η ανθρωποσφαγή της Τροίας και στο όνομα της Ιφιγένειας η ανθρωποσφαγή του οίκου των Ατρειδών. Αλλά, κατά τον Ευριπίδη, η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία και η Ιφιγένεια δεν θυσιάστηκε πραγματικά. Η τραγική αναγνώριση, και στις δύο τραγωδίες, έρχεται ως αντίδοτο της μάταιης σπατάλης του αίματος. Έχει ως συνέπεια όχι το νείκος, αλλά την αποκατάσταση της φιλίας. Και το σχέδιο διαφυγής των ηρώων από την «εξορία», όπου τους έχουν ρίξει θεοί και μοίρα, είναι απολύτως όμοιο. Η «Ιφιγένεια εν Ταύροις» και η «Ελένη» αποτελούν δύο μαχόμενες αντιπολεμικές τραγωδίες του Ευριπίδη. Ξεκίνησα να μιλήσω για τη φετινή παράσταση της «Ελένης», αλλά μου πήρε σε μάκρος η εισαγωγή. Θα συνεχίσω την επόμενη Κυριακή.
ΠΗΓΗ: Η ΑΥΓΗ
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου