Το Έπος του Γκιλγκαμές και η Γένεση της Θρησκευτικής και Υπαρξιακής Συνείδησης

  Συγκριτική Ανάλυση με Πολυθεϊστικές, Μονοθεϊστικές και Σύγχρονες Κοσμοαντιλήψεις

           Η πινακίδα με την ιστορία του Κατακλυσμού από το Έπος του Γκιλγκαμές στην ακκαδική γλώσσα

Εισαγωγή

Το Έπος του Γκιλγκαμές, το αρχαιότερο σωζόμενο λογοτεχνικό έργο της ανθρωπότητας, δεν αποτελεί απλώς ένα μυθολογικό αφήγημα ηρωικών κατορθωμάτων. Αντιθέτως, λειτουργεί ως πρωταρχικό φιλοσοφικό κείμενο, στο οποίο για πρώτη φορά διατυπώνεται με ωμότητα και ειλικρίνεια το θεμελιώδες υπαρξιακό ερώτημα: τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος σε έναν κόσμο όπου ο θάνατος είναι αναπόφευκτος.

Το έπος στέκεται σε ένα ιστορικό και πνευματικό μεταίχμιο: πριν από τη διαμόρφωση συστηματικών θρησκειών σωτηρίας, πριν από τη μονοθεϊστική ηθική, αλλά και πριν από τη σύγχρονη τεχνολογική αυταπάτη ελέγχου της φύσης. Ακριβώς γι’ αυτό, προσφέρει ένα μοναδικό πρίσμα για να συγκρίνουμε την κοσμοαντίληψή του με τις μετέπειτα πολυθεϊστικές και μονοθεϊστικές θρησκείες, καθώς και με τις σύγχρονες ιδεολογίες που λειτουργούν ως υποκατάστατα θρησκείας.

1. Το Έπος του Γκιλγκαμές ως προ-θρησκευτικό υπαρξιακό κείμενο

Ο Γκιλγκαμές είναι κατά τα δύο τρίτα θεός και κατά το ένα τρίτο άνθρωπος. Η διττή αυτή φύση δεν τον οδηγεί στη σοφία, αλλά στην ύβρη. Η υπερβολική του δύναμη και η απουσία ορίων τον καθιστούν τύραννο. Οι θεοί δεν τον εξοντώνουν, αλλά δημιουργούν τον Ενκιντού, μια μορφή που ενσαρκώνει τη φύση, την αθωότητα και το μέτρο.

Η φιλία τους δεν είναι απλώς αφηγηματικό στοιχείο· είναι ο μηχανισμός ανθρωποποίησης του ήρωα. Ο θάνατος του Ενκιντού αποτελεί το κομβικό σημείο του έπους: για πρώτη φορά ο Γκιλγκαμές συνειδητοποιεί όχι απλώς ότι οι άλλοι πεθαίνουν, αλλά ότι θα πεθάνει και ο ίδιος. Από αυτό το σημείο, το έπος μετατρέπεται σε καθαρά υπαρξιακή αναζήτηση.

Η αναζήτηση της αθανασίας δεν παρουσιάζεται ως ηρωική αποστολή, αλλά ως ανθρώπινος πανικός απέναντι στο μηδέν.

2. Ομοιότητες και διαφορές με τις πολυθεϊστικές θρησκείες

Οι θεοί του Γκιλγκαμές είναι βαθιά ανθρωπομορφικοί: θυμώνουν, ζηλεύουν, φοβούνται και τιμωρούν παρορμητικά. Αυτή η θεϊκή συμπεριφορά παρουσιάζει σαφείς ομοιότητες με τις μεταγενέστερες πολυθεϊστικές παραδόσεις, όπως η ελληνική και η σκανδιναβική μυθολογία. Η έννοια της ύβρεως και της τιμωρίας της αποτελεί κοινό θεματικό άξονα.

Ωστόσο, μια κρίσιμη διαφορά είναι η απουσία μεταθανάτιας ηθικής ανταμοιβής. Στο έπος, ο θάνατος είναι οριστικός και ισοπεδωτικός. Δεν υπάρχουν Ηλύσια Πεδία ούτε Βαλχάλα. Η ηθική αξία της ζωής δεν ανταμείβεται μεταφυσικά. Αυτό καθιστά το Έπος του Γκιλγκαμές πιο κοντά σε μια τραγική κοσμοαντίληψη, όπου η ανθρώπινη μοίρα δεν εξισορροπείται από θεϊκή δικαιοσύνη.

3. Η ριζική τομή με τις μονοθεϊστικές θρησκείες

Η σύγκριση με τις μονοθεϊστικές θρησκείες αποκαλύπτει βαθιές ιδεολογικές τομές. Παρότι το επεισόδιο του Κατακλυσμού (Ουτναπιστίμ – Νώε) δείχνει σαφή μυθολογική συνέχεια, το νοηματικό πλαίσιο αλλάζει δραστικά.

Στον μονοθεϊσμό:

• ο θάνατος αποκτά νόημα

• η ζωή μετατρέπεται σε δοκιμασία

• η αθανασία υπόσχεται ως λύτρωση

Στο Έπος του Γκιλγκαμές:

• δεν υπάρχει σωτηριολογία

• δεν υπάρχει συγχώρεση

• δεν υπάρχει τελική δικαιοσύνη

Οι θεοί δεν αγαπούν τον άνθρωπο, ούτε ενδιαφέρονται για την ηθική του τελείωση. Η αθανασία απορρίπτεται ρητά ως αφύσικη για την ανθρώπινη κατάσταση. Η σοφία δεν έγκειται στη νίκη επί του θανάτου, αλλά στην αποδοχή του.

Αυτό καθιστά το έπος προ-ηθικό και προ-θεολογικό, σε αντίθεση με τον μονοθεϊσμό που δομεί ένα πλήρες μεταφυσικό νόημα ζωής και θανάτου.

4. Το Έπος του Γκιλγκαμές και ο σύγχρονος άνθρωπος

Παραδόξως, το έπος συνομιλεί πιο άμεσα με τον σύγχρονο κόσμο απ’ ό,τι με πολλές θρησκευτικές παραδόσεις. Ο σημερινός άνθρωπος, μέσω της τεχνολογίας, της βιοϊατρικής και της τεχνητής νοημοσύνης, επιδιώκει αυτό ακριβώς που ο Γκιλγκαμές αναζήτησε: την υπέρβαση του θανάτου.

Ο τρανσουμανισμός, η ψηφιακή «αθανασία» και η λατρεία της προόδου λειτουργούν ως νέες κοσμικές θρησκείες, με τη διαφορά ότι στερούνται αυτογνωσίας ορίων. Εκεί όπου το έπος θέτει σαφή όρια και καταλήγει στην αποδοχή, ο σύγχρονος πολιτισμός επιμένει στον έλεγχο.

Το φίδι που κλέβει το φυτό της νεότητας δεν είναι απλώς μυθολογικό σύμβολο· είναι η ίδια η φύση που υπενθυμίζει ότι η ανθρώπινη ύπαρξη δεν μπορεί να αποσπαστεί από τη φθορά.

5. Φιλοσοφική αποτίμηση: από τον Γκιλγκαμές στον Καμύ

Το Έπος του Γκιλγκαμές προαναγγέλλει μια στάση ζωής που θα διατυπωθεί φιλοσοφικά χιλιετίες αργότερα, ιδιαίτερα στον υπαρξισμό. Όπως στον Καμύ, το παράλογο δεν οδηγεί σε μηδενισμό, αλλά σε συνειδητή βίωση της ζωής χωρίς ψευδαισθήσεις.

Η τελική επιστροφή του Γκιλγκαμές στην Ουρούκ και η επίδειξη των τειχών της πόλης δεν είναι πράξη ματαιοδοξίας, αλλά αναγνώριση ότι:

• το νόημα βρίσκεται στο έργο

• η αθανασία υπάρχει μόνο ως μνήμη

• η ζωή αξίζει επειδή τελειώνει

Συμπέρασμα

Το Έπος του Γκιλγκαμές δεν προσφέρει παρηγοριά, σωτηρία ή υπερβατικό σκοπό. Προσφέρει κάτι σπανιότερο: διαύγεια. Στέκεται πριν από τις θρησκείες, πριν από τις ιδεολογίες και πριν από την τεχνολογική ύβρη, υπενθυμίζοντας ότι η ανθρώπινη σοφία δεν έγκειται στην κατάργηση των ορίων, αλλά στην κατανόησή τους.

Ίσως γι’ αυτό παραμένει επίκαιρο: όχι επειδή απαντά στο πρόβλημα του θανάτου, αλλά επειδή μας μαθαίνει πώς να ζούμε γνωρίζοντας ότι δεν υπάρχει απάντηση.

 Βιβλιογραφία

• Bottéro, J. (2001). Religion in Ancient Mesopotamia. University of Chicago Press.

• George, A. R. (2003). The Epic of Gilgamesh: A New Translation. Penguin Classics.

• Jacobsen, T. (1976). The Treasures of Darkness: A History of Mesopotamian Religion. Yale University Press.

• Eliade, M. (1957). The Sacred and the Profane. Harcourt.

• Assmann, J. (2008). Of God and Gods: Egypt, Israel, and the Rise of Monotheism. University of Wisconsin Press.

• Camus, A. (1955). Le Mythe de Sisyphe. Gallimard.

• Harari, Y. N. (2016). Homo Deus. HarperCollins.