Η εκδίκηση της λογοτεχνίας

Όνειρο μέσα σε όνειρο είναι ό,τι ζούμε
Ε.Α. Πόε

Του Γιώργου ΜΠΛΑΝΑ
Αν η λογοτεχνία πρόκειται να πεθάνει στη διάρκεια του μανιο-καπιταλιστικού 21ου αιώνα, δεν θα είναι για κανέναν από τους λόγους που περιφέρονται στις αίθουσες, τους διάδρομους και τους παράδρομους των πανεπιστημίων.
Η λογοτεχνία θα πεθάνει μόνο όταν ο αναγνώστης πάψει «να σταματά συνεχώς την ανάγνωση, όχι από έλλειψη ενδιαφέροντος αλλά, αντιθέτως, από μια συρροή ιδεών, διεγέρσεων, συνειρμών», όπως λέει ο Roland Barthes. Πιο απλά: η λογοτεχνία θα πεθάνει όταν οι αναγνώστες αρχίσουν να νιώθουν ανία διαβάζοντας, όταν δεν θα υπάρχει θέση γι' αυτούς στα βιβλία.
Προς το παρόν, όλο και κάποιος σκέφτεται τον αναγνώστη, όλο και κάποιος δεν τον εγκαταλείπει στην ανία της συμβατικότητας.
Ο Μένης Κουμανταρέας έγραψε ένα βιβλίο που κάνει τον αναγνώστη «να σταματά συνεχώς την ανάγνωση». Έγραψε, δηλαδή, ένα πραγματικά λογοτεχνικό βιβλίο, του οποίου ακόμα και τον χαρακτήρα πρέπει να αποφασίσει ο ίδιος ο αναγνώστης. Πρόκειται για ένα σοβαρό βιβλίο ή για ένα κατασκοπευτικό θρίλερ χολιγουντιανών προδιαγραφών; Πρόκειται για μια φανταστική ιστορία, που γράφτηκε για να τον διασκεδάσει ή για μια συμβολική σπουδή στην ανθρώπινη ιστορία; Μπορεί να εμπιστευτεί τον συγγραφέα ή μήπως ό,τι φαίνεται υπερβολικό βρίσκεται εκεί επειδή ο Μένης Κουμανταρέας αποφάσισε να εκδώσει ένα βιβλίο που τα έχει όλα: πολιτική, μυστήριο, εξωτισμό, ερωτισμό... Κι ακόμα, είναι ένας επαρκής αναγνώστης ενός κατασκοπευτικού θρίλερ χολιγουντιανών προδιαγραφών, το οποίο ωστόσο δεν τηρεί τους κανόνες του είδους, ή είναι ένας ανεπαρκής αναγνώστης ενός σοβαρού βιβλίου, το οποίο υποδύεται το κατασκοπευτικό θρίλερ χολιγουντιανών προδιαγραφών;
Λοιπόν, ένας Έλληνας ψυχίατρος μισοκοιμάται στο διαμέρισμά του στην Αθήνα, φέρνοντας στο μυαλό του τα σχεδόν παραισθητικά γεγονότα των τελευταίων μηνών. Έχει μόλις επιστρέψει από το Σαντιάγκο της Χιλής, όπου εργαζόταν σ' ένα πρότυπο νοσοκομείο και είχε την τύχη ή την ατυχία να του ανατεθεί η φροντίδα του ετοιμοθάνατου κομμουνιστή ηγέτη Έριχ Χόνεκερ, ο οποίος του εξομολογείται τις βαθύτερες σκέψεις του, αλλά κυρίως τον μπλέκει σε μιαν υπόθεση τεράστιας σημασίας για τις πολιτικές εξελίξεις στην Ευρώπη. Ένας θίασος από τα πιο αντιφατικά μεταξύ τους και εξωφρενικά πρόσωπα στροβιλίζεται γύρω στους δύο άνδρες: τον κομμουνιστή ηγέτη που κρατούσε κάποτε στα χέρια του τη μοίρα της χώρας του και εν μέρει τη μοίρα της Ευρώπης και του ασήμαντου Έλληνα γιατρού, του οποίου οι φιλοδοξίες με το ζόρι φτάνουν μέχρι τη συγγραφή ενός βιβλίου για τη λατινοαμερικανική ιατρική εμπειρία του. Μα είναι δυνατόν ο Κουμανταρέας να έγραψε μιαν ιστορία τόσο απίθανη; Θα μπορούσαν ποτέ να συμβούν όλα όσα μας αφηγείται; Τα μυθιστορήματα χρειάζονται κάποιο είδος αληθοφάνειας. Εδώ όμως έχει κανείς την εντύπωση πως παρακολουθεί ένα θέαμα, στο οποίο τα πρόσωπα εμφανίζονται, εκτελούν το νούμερό τους και έπειτα εξαφανίζονται. Κάθε πιθανή εξέλιξη δίνει τη θέση της σε μιαν απίθανη. Προχωρώντας, αποκτά την αίσθηση πως η πραγματική ιστορία διαδραματίζεται πίσω από τα πρόσωπα και τις καταστάσεις, και πως όσο πιο απίθανες είναι οι εκβάσεις των επεισοδίων, τόσο πιο κοντά βρίσκονται στην κρυμμένη πραγματικότητα. Αλλά αυτήν την κρυμμένη πραγματικότητα πρέπει να τη βρει μόνος του. Με κάποιον σχεδόν μαγικό τρόπο, βρίσκεται να τρέχει να προλάβει τον συγγραφέα. Ένας καταιγισμός παράδοξων λεπτομερειών τον τραβούν στο βάθος της πλοκής. Πρέπει κάθε στιγμή να αποφασίζει ποιος παγιδεύει ποιον, ποιος είναι ποιος και πότε κάποιος είναι αυτό που δείχνει ή κάτι άλλο, για να καταλήξει στο συμπέρασμα πως ο Θάνατος στο Βαλπαραΐζο είναι μια προσομοίωση πραγματικότητας. Γνωρίζουμε, βέβαια, πως η πιο συνηθισμένη προσομοίωση πραγματικότητας είναι τα όνειρα. Όμως αν ο Θάνατος στο Βαλπαραΐζο είναι ένα όνειρο, ο αναγνώστης νιώθει υποχρεωμένος να απαντήσει στο ερώτημα: «Ποιος ονειρεύεται;». Και γι' άλλη μια φορά βρίσκεται μέσα σε μια δίνη «ιδεών, διεγέρσεων, συνειρμών». Πρέπει να πιάσει το νήμα από την αρχή. Κάθε φορά που κλείνει το οπισθόφυλλο του βιβλίου, ανοίγει το εξώφυλλό του!
Ο Θάνατος στο Βαλπαραΐζο είναι νομίζω το πιο σοφό και το πιο συγκλονιστικό βιβλίο του Μένη Κουμανταρέα, ένα είδος εκδίκησης της λογοτεχνίας, μια ευφυής αφηγηματική χειρονομία που δείχνει μέχρι πού μπορεί να φτάσει η λογοτεχνία, παραμένοντας λογοτεχνία.

ΜΕΝΗΣ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ: Θάνατος στο Βαλπαραΐζο. Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2013
ΠΗΓΗ:Η ΑΥΓΗ