Οι Γερμανοί επιστήμονες του 18ου αιώνα ήταν οι πρώτοι κοσμοπολίτες

του Ντέιβιντ Μπλάκμπερν

Ο κόσμος έγινε πολύ μικρότερος στα τέλη του 18ου αιώνα. Ίσως αυτός να μην ήταν ακόμα τόσο μικρός όσο ο κόσμος μας, αυτός ο κόσμος όπου πανηγυρίζεται (μέχρι υπερβολής) η πρωτόγνωρη παγκοσμιοποίησή του. Ίσως να μην ήταν καν εκείνος των μέσων του 19ου αιώνα, που είχε ενοποιηθεί κι άλλο χάρη στην ατμοκίνηση και την τηλεγραφία. Αλλά τα δίκτυα της επικοινωνίας ήταν ήδη από τότε αρκετά αναπτυγμένα, και αξιοποιήθηκαν για ταξίδια και συναλλαγές, για μετακινήσεις αγαθών, ανθρώπων και ιδεών.

Όταν ο Βίλχελμ Φον Χούμπολτ (Wilhelm von Humboldt), ο Γερμανός φιλόσοφος και γλωσσολόγος -και πολύ λιγότερο ταξιδεμένος από τον εξίσου διάσημο αδερφό του- κάθισε στο γραφείο του να γράψει για τις γλώσσες του κόσμου, αλληλογραφούσε με εκατοντάδες διανοούμενους, διπλωμάτες, εμπόρους και ιεραποστόλους και στις πέντε ηπείρους.

Οι Γερμανοί ήταν πανταχού παρόντες. Ως έμποροι από τις ακτές της Βαλτικής και της Βορείου Θάλασσας, έπαιζαν κεντρικό ρόλο στην διεξαγωγή του εμπορίου στην βόρειο Ευρώπη. Διέμεναν στα μεγάλα εμπορικά κέντρα του Λονδίνου, της Αμβέρσας, του 'Αμστερνταμ.

Αλλά η διεθνής τους παρουσία ήταν πολύ ευρύτερη. Ελλείψει της ύπαρξης μιας γερμανικής αποικιακής αυτοκρατορίας, ο ρόλος που έπαιξαν οι Γερμανοί στις αρτηρίες του παγκοσμίου εμπορίου εύκολα μπορεί να παραβλεφθεί. Αλλά βρίσκονταν παντού, από την δυτική Αφρική ως τις Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες, από τις ανατολικές ακτογραμμές της βορείου Αμερικής ως την Ισπανική Αυτοκρατορία.

Ήταν έμποροι, έποικοι, τυπογράφοι και βιβλιοπώλες. Ήσαν υπάλληλοι Ολλανδών εμπόρων και σκανδιναβών φαλαινοθηρών και υπηρέτησαν ως στρατιώτες υπό πολλές σημαίες.

Ο ρόλος των Γερμανών στον εποικισμό της Αμερικής δημιούργησε επίσης αξιοσημείωτους ατλαντικούς δεσμούς, που υπήρξαν θρησκευτικοί αρχικά, αλλά με πολύ ευρύτερες επιπτώσεις. Οι μοραβιανοί της Σαξονίας σφυρηλάτησαν έναν εξ αυτών των δεσμών: ως τα τέλη του 18ου αιώνα, είχαν περικυκλώσει τον Ατλαντικό Ωκεανό με τις ιεραποστολές τους στο Λονδίνο, την Ιρλανδία, την Γροιλανδία, την δυτική Αφρική, την Καραϊβική και την βόρειο Αμερική. Κι όταν ξεχύθηκαν από την Πενσιλβάνια, εγκαθίδρυσαν ιεραποστολές για τους ινδιάνους από το Μέιν ως τις Καρολίνες.

Δεκαετίες πριν γίνει ξακουστή η Γερμανία ως η «πατρίδα της δασοκομίας», προμηθεύοντας με δασοπόνους το βρετανικό Ραζ και ιδρύοντας τις πρώτες γεωπονικές σχολές στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι Γερμανοί μεταλλειολόγοι ήταν περιζήτητοι, από την Ρωσία ως τις 'Ανδεις.

Ο αδερφός του Βίχλχελμ Αλεξάντερ Φον Χούμπολτ (Alexander von Humboldt) ήταν επίσης μεταλλειολόγος, αν και ήταν φυσικά πολύ περισσότερα πράγματα από αυτό. Στην διαβόητη πενταετή περιήγησή του «στις ισημερινές περιοχές» με τον Εμέ Μπονπλάν (Aimé Bonpland), ο Χούμπολτ σκαρφάλωσε σε ηφαίστεια, κατέβηκε σε ορυχεία, συνέλεξε δείγματα πετρωμάτων και έπιασε ηλεκτροφόρα χέλια. Μελέτησε την χλωρίδα και την πανίδα κι έστειλε δεκάδες δείγματα πίσω στην Ευρώπη. Ερεύνησε τα πάντα: από τις ιδιότητες του γκουανό, ως τις οικονομικές προοπτικές των φυτειών ζαχαροκάλαμου. Κι όπου πήγαινε, μετρούσε τα πάντα: βάρη, αποστάσεις, θερμοκρασίες... Ήταν επίσης εκείνος που έδειξε πως οι κοίτες του Ορενόκου και του Αμαζονίου σχετίζονται. Όταν επέστρεψε στην Γερμανία το 1804, ήταν μια διασημότητα: «ο δικός μας κατακτητής του κόσμου», σύμφωνα με τα λόγια του Γκέτε (Goethe).

Η δύο δεκαετίες ένθεν κακείθεν του 1800 αποκλήθηκαν «δεύτερος αιών των ανακαλύψεων». Το 1784, ο Γερμανός φιλόσοφος και κριτικός λογοτεχνίας Γιόχαν Γκότφριντ Χέρντερ (Johann Gottfried Herder) εξέφρασε το πνεύμα της εποχής: «ο άνθρωπος, για όσον καιρό παραμείνει άνθρωπος, δεν θα πάψει να ερευνά τον πλανήτη του, έως ότου τον γνωρίσει πλήρως· καμία καταιγίδα, κανένα ναυάγιο, καμία πελώρια οροσειρά παγόβουνων, κανένας κίνδυνος και κανένας Πόλος δεν θα μπορέσει να τον σταματήσει».

Τελικά οι Πόλοι θα έπρεπε να περιμένουν άλλα εκατό χρόνια. Αλλά αυτή ήταν μια εποχή που η ανθρώπινη γνώση προχώρησε ραγδαία, και οι Γερμανοί έπαιξαν σημαντικό ρόλο στα επιτεύγματά της, σφυρηλατώντας ταυτόχρονα νέους παγκόσμιους δεσμούς.

---

Ο David Blackbourn είναι ιστορικός

Πηγή:ppol.gr