Ζωή χωρίς δουλειά; Τεχνητή Νοημοσύνη και το μέλλον του ανθρώπου

 Από την κοινωνία της εργασίας στον πολιτισμό ως τρόπο βίου

του ξηρού γιώργου

Η υπόσχεση της τεχνητής νοημοσύνης για έναν κόσμο όπου ο άνθρωπος δεν θα χρειάζεται πια να εργάζεται μοιάζει, για πολλούς, με όραμα απελευθέρωσης. Όταν ο Έλον Μασκ δηλώνει ότι στο κοντινό μέλλον η εργασία και το χρήμα θα καταστούν περιττά, θέτει – ίσως άθελά του – ένα από τα πιο παλιά και βαθιά φιλοσοφικά ερωτήματα: τι θα κάνει ο άνθρωπος όταν δεν θα είναι πια αναγκασμένος να δουλεύει για να επιβιώσει;

Η Hannah Arendt είχε ήδη, από τα μέσα του 20ού αιώνα, περιγράψει τη νεωτερική κοινωνία ως «κοινωνία της εργασίας». Στο έργο της Η ανθρώπινη κατάσταση υποστήριξε ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει υποβιβαστεί σε animal laborans: ένα ον εγκλωβισμένο στη βιολογική αναγκαιότητα της παραγωγής και της κατανάλωσης. Μέσα σε αυτή τη συνθήκη, η ανώτερη μορφή ανθρώπινης δραστηριότητας — η πράξη — υποχωρεί. Η πράξη, για την Arendt, δεν είναι απλώς δράση, αλλά η ελεύθερη συμμετοχή στον δημόσιο χώρο, εκεί όπου οι άνθρωποι, μέσω του λόγου και της σχέσης με τους άλλους, αρχίζουν κάτι νέο και συγκροτούν έναν κοινό κόσμο.

Σήμερα, η τεχνητή νοημοσύνη φαίνεται να υπόσχεται ακριβώς αυτό που έλειπε: την απελευθέρωση από την αναγκαιότητα της εργασίας. Αν οι μηχανές αναλάβουν την παραγωγή και τη συντήρηση της ζωής, τότε ο άνθρωπος παύει να είναι δεμένος στην επιβίωση. Θα μπορούσε, θεωρητικά, να στραφεί ξανά στη δημιουργία και στην πράξη. Να βρει τον χρόνο και τον χώρο για πολιτική συμμετοχή, για λόγο, για κοινή ζωή.

Η εικόνα θυμίζει την αρχαία Αθήνα, όπου οι πολίτες είχαν τη δυνατότητα να ασχολούνται καθημερινά με τα κοινά επειδή άλλοι εργάζονταν γι’ αυτούς. Μήπως, λοιπόν, η ΑΙ γίνεται ο «σύγχρονος δούλος» που θα επιτρέψει μια νέα άνθηση της δημόσιας ζωής;

Όμως η Arendt θα μας προειδοποιούσε: η απουσία εργασίας δεν αρκεί για να γεννηθεί η πράξη. Η πράξη δεν προκύπτει αυτόματα από τον ελεύθερο χρόνο. Προϋποθέτει τη βούληση να εμφανιστείς στον δημόσιο χώρο, να μιλήσεις, να αναλάβεις ρίσκο, να συνυπάρξεις με άλλους μέσα στην αβεβαιότητα. Χωρίς αυτή την επιθυμία, η κοινωνία χωρίς εργασία μπορεί να μην γίνει κοινωνία της ελευθερίας, αλλά κοινωνία της παθητικότητας — άνετης, αλλά φτωχής σε νόημα.

Ο κίνδυνος είναι ο άνθρωπος να μην μεταμορφωθεί από animal laborans σε πολίτη της πράξης, αλλά σε έναν θεατή: σε ον αφιερωμένο στην κατανάλωση, στη διασκέδαση και στην ιδιωτική απόλαυση. Έναν άνθρωπο χωρίς ανάγκη, αλλά και χωρίς λόγο ύπαρξης στο κοινό.

Υπάρχει και ένα ακόμη κρίσιμο ερώτημα: ποιος θα ελέγχει τις μηχανές; Στην αρχαία κοινωνία, οι πολίτες ήλεγχαν τους δούλους. Στον κόσμο της τεχνητής νοημοσύνης, όμως, αν οι αλγόριθμοι και οι υποδομές συγκεντρώνονται σε λίγα χέρια — κρατικά ή εταιρικά — τότε η τεχνολογία που υποτίθεται ότι απελευθερώνει μπορεί να γίνει εργαλείο ελέγχου. Να προβλέπει συμπεριφορές, να κατευθύνει επιλογές, να «βελτιστοποιεί» τη ζωή. Σε έναν τέτοιο κόσμο, η πράξη, με τον απρόβλεπτο και δημιουργικό της χαρακτήρα, δύσκολα βρίσκει χώρο.

Σε αυτό το σημείο αναδεικνύεται ο καθοριστικός ρόλος του πολιτισμού. Αν τον ορίσουμε απλά ως τρόπο βίου, τότε γίνεται φανερό ότι το ερώτημα δεν είναι πρωτίστως τεχνολογικό, αλλά πολιτισμικό: πώς θα ζούμε όταν — ή αν — δεν θα χρειάζεται πια να δουλεύουμε;

Η τεχνολογία αλλάζει τα μέσα.

Ο πολιτισμός καθορίζει:

τι θεωρούμε άξιο ζωής,

πώς νοηματοδοτούμε τον χρόνο μας,

τι σημαίνει δημιουργία, ελευθερία, ευτυχία.

Αν ο τρόπος βίου παραμείνει προσανατολισμένος στην κατανάλωση και στην άνεση, τότε η κοινωνία χωρίς εργασία δεν θα οδηγήσει στην πράξη. Αν, αντίθετα, καλλιεργηθεί ένας τρόπος ζωής που τιμά τον δημόσιο λόγο, τη συμμετοχή, τη διαφωνία και την ευθύνη απέναντι στον κοινό κόσμο, τότε ο ελεύθερος χρόνος μπορεί να μετατραπεί σε χώρο πολιτικής και δημιουργίας.

Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αφαιρέσει την αναγκαιότητα της εργασίας. Δεν μπορεί όμως να δημιουργήσει το νόημα της ζωής. Αυτό παραμένει ανθρώπινο έργο. Σε έναν κόσμο χωρίς εγγυημένο «ανώτερο σκοπό», όπου η τυχαιότητα και το απρόβλεπτο είναι συστατικά της ύπαρξης, η πράξη γίνεται ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι δίνουν μορφή και κατεύθυνση στο κοινό τους μέλλον.

Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι μόνο αν έρχεται το τέλος της εργασίας. Είναι αν, σε έναν τέτοιο κόσμο, θα θελήσουμε ακόμη να ζήσουμε ως πολίτες που πράττουν ή ως άνετα όντα που απλώς υπάρχουν.

Γιατί, όπως θα μας υπενθύμιζε η Arendt, χωρίς πράξη δεν υπάρχει κοινός κόσμος. Και χωρίς κοινό κόσμο, καμία τεχνολογία δεν μπορεί να εγγυηθεί την ανθρώπινη ελευθερία.