Πώς ένα μουσείο μπορεί «να χάσει το δρόμο του»

 του γιώργου ξηρού

Περίληψη

Τα μουσεία αποτελούν θεσμούς με αποστολή τη διαφύλαξη, έρευνα και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και τη δημοκρατική συμμετοχή του κοινού στη γνώση. Ωστόσο, παράγοντες όπως η εμπορευματοποίηση, η πολιτική εργαλειοποίηση, η άνιση πρόσβαση και η αμφιλεγόμενη χρηματοδότηση μπορούν να οδηγήσουν ένα μουσείο σε απώλεια προσανατολισμού. Το άρθρο εξετάζει τις κύριες αιτίες, παραδείγματα από τη διεθνή εμπειρία, και τη σημασία της ηθικής και δημοκρατικής λειτουργίας τους.

Εισαγωγή

Σύμφωνα με τον ορισμό του ICOM, το μουσείο είναι ένας μη κερδοσκοπικός θεσμός που «υπηρετεί την κοινωνία και την ανάπτυξή της, είναι ανοικτός στο κοινό, συλλέγει, συντηρεί, ερευνά, επικοινωνεί και εκθέτει την υλική και άυλη κληρονομιά της ανθρωπότητας και του περιβάλλοντός της για σκοπούς εκπαίδευσης, μελέτης και ψυχαγωγίας» (ICOM, 2022). Όταν όμως υποτάσσεται σε πιέσεις της αγοράς, πολιτικά αφηγήματα ή πρακτικές αποκλεισμού κοινωνικών ομάδων, μπορεί να «χάσει τον δρόμο του» και να υπονομεύσει την αξιοπιστία του.

Παράγοντες απώλειας προσανατολισμού

Τα μουσεία, ως θεσμοί πολιτισμού και γνώσης, είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε μια σειρά παραγόντων που μπορεί να τα απομακρύνουν από την αποστολή τους.   Η αποστολή των μουσείων συνδέεται με τη διαφύλαξη, την έρευνα, την εκπαίδευση και την προσβασιμότητα. Η απόκλιση από αυτές τις αρχές οδηγεί σε απώλεια προσανατολισμού. Οι βασικότεροι παράγοντες είναι οι εξής:

 

Εμπορευματοποίηση και τουριστικοποίηση

Η συνεχής αναζήτηση εσόδων, ιδιαίτερα σε περιβάλλον μειωμένης δημόσιας χρηματοδότησης, οδηγεί συχνά τα μουσεία σε πρακτικές υπερβολικής εμπορευματοποίησης.

 Η μετατροπή του μουσείου σε τουριστικό προϊόν με υπέρογκες τιμές εισόδου και εκθέσεις θεάματος οδηγεί σε αποκλεισμό κοινωνικών τάξεων και απομάκρυνση από τον εκπαιδευτικό ρόλο (McClellan, 2008).

Εκθέσεις σχεδιασμένες για τουριστική κατανάλωση, αυξημένα εισιτήρια και προτεραιότητα στο «θεαματικό» αντί στο επιστημονικά τεκμηριωμένο περιεχόμενο, αλλοιώνουν τον παιδαγωγικό τους χαρακτήρα (Kirchberg & Tröndle, 2015).

·         Συνέπειες: Ο επισκέπτης αντιμετωπίζεται ως πελάτης και όχι ως πολίτης που συμμετέχει στη γνώση. Αυξάνονται τα εισιτήρια, αποκλείοντας κοινωνικά στρώματα με χαμηλότερο εισόδημα.

• Παραδείγματα: Στο Λούβρο,  η υπερσυγκέντρωση επισκεπτών γύρω από τη «Μόνα Λίζα» έχει οδηγήσει σε εμπειρία «τουριστικού θεάματος», απομακρύνοντας το κοινό από την εμβάθυνση στα υπόλοιπα εκθέματα (McClellan, 2018). Το Guggenheim Μπιλμπάο: Το «Bilbao effect» δημιούργησε τουριστική αναγέννηση, αλλά η υπεροχή της εικόνας και του brand επισκίασε την κοινωνική διάσταση (Plaza & Haarich, 2015).

 

Πολιτική ή ιδεολογική εργαλειοποίηση

Η προσαρμογή αφηγήσεων σε εθνικιστικές, πολιτικές ή ιδεολογικές στοχεύσεις αλλοιώνει την ιστορική πραγματικότητα και μειώνει την επιστημονική ανεξαρτησία (Sandell, 2007).

Η ερμηνεία της ιστορίας και του πολιτισμού μπορεί να επηρεαστεί από κρατικές ή εθνικιστικές ιδεολογίες. Όταν οι αφηγήσεις παραποιούνται ή αποσιωπούνται για να υπηρετήσουν πολιτικές στοχεύσεις, τα μουσεία χάνουν την επιστημονική τους ουδετερότητα και υπονομεύεται η αξιοπιστία τους ως χώροι δημόσιου διαλόγου (Macdonald, 2011).

·         Συνέπειες: Η ιστορία παρουσιάζεται μονόπλευρα, αποκλείοντας «άβολες» πτυχές (π.χ. αποικιοκρατία, μειονότητες). Το μουσείο γίνεται φορέας προπαγάνδας αντί έρευνας και ανοιχτού διαλόγου.

• Παραδείγματα: Το Εθνικό Μουσείο Ιστορίας της Ουγγαρίας: Έχει κατηγορηθεί για εθνικιστική παρουσίαση της ιστορίας, στοιχείο που θέτει υπό αμφισβήτηση τον ρόλο του ως ανεξάρτητου θεσμού. Επίσης το Εθνικό Μουσείο του Κατάρ (Doha): Κατηγορήθηκε ότι λειτουργεί ως εργαλείο soft power, προβάλλοντας μια μονοδιάστατη εθνική αφήγηση (Exell, 2016). Το Εθνικό Μουσείο Ιστορίας της Ουγγαρίας (Βουδαπέστη): Έχει κατηγορηθεί για πολιτική χειραγώγηση της ιστορίας, γεγονός που εγείρει ζήτημα επιστημονικής ανεξαρτησίας (Trencsényi, 2020).

 

Αμφιλεγόμενη χρηματοδότηση και χορηγίες

Μουσεία που στηρίζονται σε πόρους εταιρικών χορηγών χωρίς ηθικούς φραγμούς εκθέτουν την αποστολή τους σε κίνδυνο. Χορηγίες από επιχειρήσεις με περιβαλλοντικά ή κοινωνικά επιβαρυντικές πρακτικές συχνά δημιουργούν ηθικά διλήμματα και πλήττουν τη δημόσια εικόνα του μουσείου (NEMO, 2021. Η συνεργασία με πετρελαϊκές ή άλλες αμφιλεγόμενες βιομηχανίες έχει προκαλέσει διεθνείς αντιδράσεις, καθώς η εικόνα του μουσείου συγκρούεται με τις κοινωνικές αξίες που υποτίθεται ότι υπηρετεί (Jones & MacLeod, 2016).

·         Συνέπειες: Το μουσείο μπορεί να εμφανιστεί ως «όχημα ξεπλύματος» εταιρικής εικόνας Η εξάρτηση από ιδιωτικούς χορηγούς μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις συμφερόντων .. Παράλληλα, ο χορηγός μπορεί να αποκτήσει έμμεσο έλεγχο στην πολιτική του μουσείου. Αυτό πλήττει την αξιοπιστία του και το αποξενώνει από το κοινό που περιμένει ανεξαρτησία και ηθική συνέπεια.

• Παράδειγμα: Το  British Museum (Λονδίνο): Έχει δεχθεί κριτική για χορηγίες από μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες και για την πολιτική διατήρησης αποικιακών αντικειμένων (Hicks, 2020).

 

Τεχνολογικός εντυπωσιασμός χωρίς περιεχόμενο

Η αλόγιστη χρήση τεχνολογίας χωρίς παιδαγωγική στόχευση καθιστά Η υπερβολική έμφαση σε ψηφιακές εμπειρίες ή θεαματικές εγκαταστάσεις, χωρίς αντίστοιχη επιστημονική τεκμηρίωση, αποδυναμώνει τον εκπαιδευτικό ρόλο του μουσείου. Ο επισκέπτης εντυπωσιάζεται από την τεχνολογία αλλά δεν αποκτά βαθύτερη κατανόηση του αντικειμένου (Parry, 2013). Το μουσείο  γίνεται χώρος θεάματος αντί για χώρος γνώσης (Parry, 2007).

·         Συνέπειες: Ο επισκέπτης θυμάται την «εμπειρία» αλλά όχι το περιεχόμενο. Το μουσείο γίνεται διασκεδαστικό πάρκο και όχι χώρος μάθησης.

·         Παράδειγμα: Σε ορισμένα νέα μουσεία Μέσης Ανατολής, η χρήση προηγμένων τεχνολογικών μέσων υπερισχύει της ερευνητικής τεκμηρίωσης, αφήνοντας τον επισκέπτη με αισθητική εντύπωση αλλά όχι γνώση.

 

Αποξένωση από τη δημοκρατική λειτουργία

Το μουσείο που επιβάλλει κοινωνικούς και οικονομικούς φραγμούς παύει να λειτουργεί δημοκρατικά. Η μη ισότιμη πρόσβαση στη γνώση και στον πολιτισμό αντιβαίνει στη θεμελιώδη του αποστολή (Hooper-Greenhill, 2000). Η πρόσβαση στον πολιτισμό αποτελεί δημόσιο δικαίωμα (UNESCO, 2015). Όταν τα μουσεία υιοθετούν πολιτικές που αποκλείουν κοινωνικές ομάδες—είτε μέσω υψηλών εισιτηρίων, δράσεων για οικονομικά εύπορες ομάδες, είτε μέσω ελλιπών προγραμμάτων συμπερίληψης για μειονότητες, μετανάστες ή άτομα με αναπηρία—παραβιάζεται η δημοκρατική τους αποστολή και αποδυναμώνεται ο κοινωνικός τους ρόλος.

·         Συνέπειες: Οικονομικοί φραγμοί (υψηλά εισιτήρια) και κοινωνικοί αποκλεισμοί (έλλειψη προγραμμάτων για άτομα με αναπηρία, μειονεκτικές ομάδες, μετανάστες) υπονομεύουν τη δημοκρατική πρόσβαση. Το μουσείο παύει να είναι χώρος κοινωνικής συνοχής και μετατρέπεται σε θεσμό για λίγους.

·         Παράδειγμα: Στην Ελλάδα και αλλού, η αύξηση εισιτηρίων σε εμβληματικούς αρχαιολογικούς χώρους έχει πυροδοτήσει συζητήσεις για το εάν ο πολιτισμός παραμένει δημόσιο αγαθό.

«Σύμφωνα με το Recommendation concerning the protection and promotion of museums and collections της UNESCO (2015), τα μουσεία πρέπει να έχουν ως θεμελιώδες προαπαιτούμενο την ανοιχτή πρόσβαση, χωρίς διακρίσεις οικονομικές, κοινωνικές ή πολιτισμικές. UNESCO Επιπλέον, το ICOM, μέσω των νέων Προτύπων χρηματοδότησης (Fundraising Standards) και απόκτησης συλλογών (Accessioning Standards), επιδιώκει να θέσει σαφείς κανόνες διαφάνειας και δεοντολογίας για τις χορηγίες, ώστε να διατηρηθεί η ακεραιότητα της αποστολής του μουσείου. International Council of Museums+1 Οι έρευνες για την προσβασιμότητα (spatial, information, εμπειρία επισκέπτη) αποκαλύπτουν ότι η θεωρητική δέσμευση δεν επαρκεί χωρίς πρακτικά μέτρα (π.χ. εγκαταστάσεις για άτομα με κινητικές/αισθητηριακές δυσκολίες, ενημερωτικά υλικά, εκπαίδευση προσωπικού). MDPI+1»

Η «απώλεια δρόμου» δεν αφορά μόνο εκθέσεις ή μεθόδους παρουσίασης, αλλά βαθύτερα ζητήματα που αγγίζουν τη σχέση μουσείου-κοινωνίας. Όταν η αναζήτηση εσόδων και η πολιτική εργαλειοποίηση υπερισχύουν, τότε το μουσείο χάνει την ανεξαρτησία του και παραβιάζει τη δημοκρατική του λειτουργία.

 

Συμπεράσματα

Για να παραμείνουν πιστά στην αποστολή τους, τα μουσεία χρειάζονται:

• Ηθική διαφάνεια στη χρηματοδότηση και απόρριψη συνεργασιών που υπονομεύουν την αξιοπιστία τους.
• Διασφάλιση δημοκρατικής πρόσβασης με δίκαιη πολιτική εισιτηρίων και δωρεάν δράσεις για μειονεκτικές ομάδες.
• Ακαδημαϊκή ανεξαρτησία από πολιτικές πιέσεις.
• Ισορροπία καινοτομίας-περιεχομένου, με την τεχνολογία να υπηρετεί την παιδεία.

Ένα μουσείο που λειτουργεί με διαφάνεια, συμπερίληψη και σεβασμό στη δημοκρατία αποφεύγει τον κίνδυνο να «χάσει το δρόμο του» και παραμένει ζωντανός θεσμός πολιτισμού και γνώσης.

---

Βιβλιογραφία

• Exell, K. (2016). Modernity and the museum in the Arabian Peninsula. Routledge.
• Hicks, D. (2020). The Brutish Museums: The Benin Bronzes, Colonial Violence and Cultural Restitution. Pluto Press.
• Hooper-Greenhill, E. (2000). Museums and the Interpretation of Visual Culture. Routledge.
• ICOM. (2022). Museum Definition. International Council of Museums.
• Jones, S., & MacLeod, S. (2016). Museum ethics in practice: Museum sponsorship, sustainability and credibility. Museum & Society, 14(1), 1–15.
• McClellan, A. (2008). The Art Museum from Boullée to Bilbao. University of California Press.
• McClellan, A. (2018). The Louvre transformed: From palace to museum. In The Museum: A World History (pp. 105–128). Thames & Hudson.
• Parry, R. (2007). Recoding the Museum: Digital Heritage and the Technologies of Change. Routledge.
• Plaza, B., & Haarich, S. N. (2015). The Guggenheim Museum Bilbao: Between regional embeddedness and global networking. European Planning Studies, 23(8), 1456–1475.
• Sandell, R. (2007). Museums, Prejudice and the Reframing of Difference. Routledge.
• Trencsényi, B. (2020). History and ideology in Hungary’s museums. East European Politics & Societies, 34(1), 87–108.

·         ICOM. (2022). Museum Definition. International Council of Museums.

·         Kirchberg, V., & Tröndle, M. (2015). The museum experience: Mapping the experience of fine art. Curator: The Museum Journal, 58(2), 169–193.

·         Macdonald, S. (2011). Difficult heritage: Negotiating the Nazi past in Nuremberg and beyond. Routledge.

·         NEMO. (2021). Museums, money and ethics: Finding balance. Network of European Museum Organisations.

·         Parry, R. (2013). The end of the beginning: Normativity in the postdigital museum. Museum Worlds, 1(1), 24–39.

·         UNESCO. (2015). Recommendation concerning the protection and promotion of museums and collections, their diversity and their role in society. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.