Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΡΑΓΚΑΒΑ

Βορειοανατολικά της Ακρόπολης και συγκεκριμένα επί της οδού Πρυτανείου, λίγο παρακάτω από την περιοχή Αναφιώτικα της Πλάκας  βρίσκεται ο ναός του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά. Οι ειδικοί τοποθετούν το ναό στον 11ου αιώνα μ.Χ., εξαιτίας των αρχιτεκτονικών και διακοσμητικών χαρακτηριστικών του, όντας παρόμοιος με άλλες εκκλησίας της ίδιας εποχής (Αγίων Αποστόλων, Σωτείρας Λυκοδήμου). Ανά τους αιώνες υπέστη σημαντικές αλλαγές και προσθήκες, χάνοντας τον αρχικό του βυζαντινό χαρακτήρα. Το 1979 μ.Χ., η Αρχαιολογικής Υπηρεσία τον απεκατέστησε στην σημερινή του μορφή.  Κατά τις εργασίες απομακρύνσεως των φύλλων του τρούλου και στερέωσης του αποκαλύφθηκε σε ένα κιονίσκο του τρούλου, εγχάρακτη επικλητική επιγραφή μέλους της οικογένειας Ραγκαβά. Η επιγραφή αυτή συνέδεσε την  παλαιά προφορική αθηναϊκή παράδοση πλέον και με ιστορικά στοιχεία, ότι ο ναός ανεγέρθη από την βυζαντινή οικογένεια «Ραγκαβά». 

Η επιγραφή αναγράφει: Κ(ΥΡΙ)Ε  ΒΩΗΘΗ ΤΟΥ ΔΟΥΛ(ΟΥ) ΛΕΩ)(Ν)Τ(ΟΣ) ΡΑΝΚΑΒΑ

Σύμφωνα με γραπτές πηγές, το «Ραγκαβάς» υπήρξε το επώνυμο γνωστής οικογενείας της Αθήνας και της Κωνσταντινουπόλεως, των Βυζαντινών χρόνων. Πιο επιφανές μέλος της οικογενείας αυτής, ανεδείχθη ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ραγκαβάς ο Α΄ (811 – 813 μ.Χ.)..    Ο  Μιχαήλ Α’ διαδέχτηκε ως αυτοκρατορας του Βυζαντίου τον Σταυράκιο. Ο Μιχαήλ Α’,  παντρεύτηκε την κόρη του Νικηφόρου Α’ και αδελφή του Σταυράκιου, Προκοπία, ο οποίος ήταν μέλος της ελληνικής οικογένειας των Ραγκαβέ.[76] Αναλυτικότερα, «το όνομα Ραγκαβές απαντάται στη μεσαιωνική και νεότερη Αθήνα και υπό την μορφή Ραγκαβάς. Το μεταγενέστερο όνομα Ραγκαβής απαντάται και στην Κωνσταντινούπολη (όνομα Φαναριώτικης οικογένειας) και στην Αθήνα. Κατά πάσα πιθανότητα ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Α’ Ραγκαβές καταγόταν από την Αθήνα όπου κατά τον Καμπούρογλου υπήρχε ναός της οικογένειας αυτής, ο Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά».

Ο σημερινός ναός χρονολογείται στον 11ο αιώνα μ.Χ., και αρχικά υπήρξε ιδιωτικός. Επιπλέον, στην περιοχή του Αγίου Νικολάου πιστεύεται ότι κατοικούσαν και εκκλησιάζοντο οι μετέπειτα αυτοκράτειρες Ειρήνη και Θεοφανώ, οι Αθηναίες, καθότι αποτελούσε το αριστοκρατικότερο τμήμα της πόλεως.

Κάποια στιγμή κατά τους αιώνες που ακολούθησαν, ο ναός υπέστη καθίζηση με αποτέλεσμα κατά τις εργασίες επισκευής να υπερυψωθεί το δάπεδό του κατά 30 εκατοστά περίπου. Τούτο είναι εμφανές ακόμα και σήμερα από το γεγονός ότι η δυτική κυρία είσοδος του ναού βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και από την χαμηλή πλέον κόγχη της Προσκομιδής.

Το 1687 μ.Χ. κατά την πολιορκία της πόλεως των Αθηνών από το Μοροζίνι, μια οβίδα έπληξε το Ιερό Βήμα του ναού, πίσω από την Αγία Τράπεζα, η ζημιά όμως αυτή αποκαταστήθηκε άμεσα.

Μεταεπαναστατικά, το 1838 μ.Χ., πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντηρήσεως και επεκτάσεως του ναού δυτικά, προκειμένου να καλυφθούν οι ενοριακές ανάγκες της περιοχής. Δυστυχώς, όμως κατά την περίοδο αυτή ο ναός υπέστη σοβαρές αλλοιώσεις σε σημείο, που σχεδόν να χαθεί η βυζαντινή του καταγωγή. Εκτός των άλλων, προστέθηκε ο νάρθηκας, το κωδωνοστάσιο, το βόρεια παρεκκλήσι της Αγίας Παρακσευής και ο γυναικωνίτης του σημερινού ναού.  Συγκεκριμένα οι εξωτερικές αψίδες του Ιερού Βήματος περιεβλήθησαν με ακαλαίσθητη αντηρίδα, όλη η τοιχοδομία καλύφθηκε με σοβά, ενώ ακόμα και ο βυζαντινός Αθηναϊκός τρούλος επικαλύφθηκε με μαύρα φύλλα μολύβδου! Ταυτόχρονα, κατασκευάσθηκε και το σημερινό ξύλινο τέμπλο, τοποθετημένο γύρω στα 50 εκατοστά πιο δυτικά σε σχέση με το αρχικό, με συνέπεια οι δύο ανατολικοί κίονες του ναού να βρίσκονται μέσα στο Ιερό Βήμα. Οι οικοδόμοι της εποχής θεώρησαν αναγκαίο για την καλύτερη στήριξη της εκκλησίας την προσθήκη δύο επιπλέον κιόνων πλάι στους προϋπάρχοντες. Τότε ήταν που ήχησε για πρώτη φορά μετά από τα 400 περίπου χρόνια σκλαβιάς, ο ήχος της καμπάνας στην ελεύθερη πλέον Αθήνα, από το καμπαναριό του Αγίου Νικολάου. Η ιστορική αυτή καμπάνα βρίσκεται  σήμερα κρεμάμενη εντός του Ιερού ναού.. Επίσης σε δύο ακόμη σημαντικά γεγονότα αυτή η καμπάνα ήχησε, όταν αφίχθηκε στην Ελλάδα ο Όθωνας, τον οποίο και τον έφεραν  μέσα στον ναό και στην απελευθέρωση της Αθήνας από τους γερμανούς.

Ο αρχικός ναός του Αγίου Νικολάου, μισός περίπου σε έκταση σε σχέση με το σημερινό, υπήρξε απλός τετρακίονος, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, παρόμοιος με αυτόν των Αγίων Ασωμάτων Θησείου και με της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Πλάκας. Δεν περιελάμβανε τα μετέπειτα ανεγερθέντα ακαλαίσθητα προκτίσματα του προνάου, του βορείου παρεκκλησίου, του γυναικωνίτου και του κωδωνοστασίου. Αντίθετα, υπήρχε ένας κατεδαφισθείς θολοσκεπής σταυρεπίστεγος νάρθηκας, πάνω από τον οποίο υψωνόταν ένα απλό τοξωτό βυζαντινό κωδωνοστάσιο. Στην κεραία του προνάου ανοιγόταν ένα δίλοβο παράθυρα και λίγο χαμηλότερα εκατέρωθέν του, δύο μικρότερα μονόλοβα.  

 Ο ναός χαρακτηρίζεται από την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του δόμηση. Στη βορειοανατολική πλευρά δύναται κανείς να εντοπίσει μετά τις εργασίες αποκαταστάσεως του μνημείου το 1979 μ.Χ., τη μεσοβυζαντινή διαρρύθμιση των προσόψεων και των περιθωρίων. Η τοιχοδομία ως τη μέση περίπου του ναού είναι από ακατέργαστους ογκόλιθους και πωρόλιθους, πιθανόν Αιγινήτικους. Οι μεγάλες κάθετες πλάκες είναι τοποθετημένες παράλληλα στο κάτω μέρος του τοίχου, αλλά χωρίς να σχηματίζουν σταυρό, λόγω του μικρού μεγέθους του ναού. Η τοιχοποιία ακολουθεί τον πλινθοπερίκλειστο τύπο, δηλαδή έχουν χρησιμοποιηθεί λαξευμένες πέτρες περιστοιχισμένες από τούβλα και διακοσμείται από κουφικά σύμβολα, δηλαδή από διακοσμητικά στοιχεία που μιμούνται την αραβική γραφή. Η κεραμοπλαστική τοιχοποιία στη διάταξη του βόρειου τοίχου εμφανίζει μια λανθάνουσα ασυμμετρία Έχουν σωθεί οκτώ κουφικά κοσμήματα, περιορισμένα σε συγκεκριμένα σημεία, όπως στο τύμπανο του παραθύρου της βόρειας πλευράς και στον τοίχο γύρω από το παράθυρο. Επιπλέον, δύο οδοντωτές ταινίες περιτρέχουν το μνημείο και περιβάλλουν το δίλοβο παράθυρο της βόρειας κεραίας και τα ανοίγματα του ισογείου. Ο επισκέπτης μπορεί να εντοπίσει αρκετά αρχαία αρχιτεκτονικά υλικά, που χρησιμοποιήθηκαν κατά την οικοδόμηση του ναού, συνήθης πρακτική των βυζαντινών της εποχής εκείνης. Επιπλέον των δύο προαναφερθέντων κιονόκρανων, υφίσταται ένα ιωνικό κιονόκρανο ρωμαίικης εποχής με τριπλό ζωστήρα στο προσκέφαλο, εσνωματωμένο στην αντηρίδα της ανατολικής πλευρά του ναού.  Ένα επιπλέον ιδιαίτερο στοιχείο του ναού είναι η διπλή σειρά με γεισίπους γύρω από το εξωτερικό τμήμα του. Ο τρούλος όπως αναμενόταν είναι τυπικό δείγμα Αθηναϊκού οκταγωνικούτρούλουτηςεποχής.

Το αρχικό τέμπλο, όπως δείχνουν μερικά θωράκια, με επιστύλιο και κιονίσκους, που σώζονται στην αυλή της εκκλησίας, φαίνεται πως ήταν μαρμάρινο και χαμηλό. Ένας κιονίσκος του τρούλλου μάλιστα, που ανευρέθη στις εργασίες αποκαταστάσεως του 1969 μ.Χ. φέρει το ένδοξο επώνυμο της οικογενείας των Ραγκαβά.

Άξια προσοχής τυγχάνει και εσωτερικά η τοιχοποιία του βορείου τοίχου, κοντά στην πρόθεση, όντας και αυτή πλινθοπερίκλειστη. Μια πληρέστερη εικόνα της αλλοίωσης του βυζαντινού ναού του Αγίου Νικολάου Ραγκαβά μπορεί να πάρει ο επισκέπτης μέσα από το βίβλίο  «Από τας Παλαιάς Αθήνας" του έτους 1922 μ.Χ., του Δημητρίου Καμπούρογλου, όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται :
«ο Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά , έχει δυστυχώς ανακαινισθή, επαυξηθή και πασαλειφθή. Κάπου κάπου διακρίνει κάνείς ίχνη της βυζαντινότητάς του. Κάτι θυρίδας και κάτι θύρας εντοιχισμένας και κάτι πορωλίθους, από τους οποίους έφυγε ο σουβάς. Ως και ο τρούλλος, που θα διετήρει, ως συμβαίνει συνήθως εις τας παλαιάς εκκλησίας, πλήρη την παλαιότητά του περιεβλήθη ολόκληρος με τσίγγον. Θα ήτο διάτρητος, φαίνεται από τίποτε κανονιές, θα έσταζε  και ποιός τεχνίτης σημερινός θα ετολμούσε ποτέ να συμπληρώση τρούλλον Βυζαντινής τελειότητος; Αιώνες περνούν και τα Βυζαντινά κεραμίδια δεν υποχωρούν εις την βίαν του βοριά ούτε εις τους κατακλυσμούς του Αθηναϊκού ουρανού. Τα νεώτερα κεραμίδια θέλουν κάθε χρόνο άλλαγμα.
Εσωτερικώς όλαι αι εικόνες του Ραγκαβά είναι άλλαι μεν εντελώς νέαια και άλλαι χρωματισμέναι από πάνω. Ξανακαινούργωμα λέγαται η περίφημος  αυτή τέχνη...
Δεν κακίζουμε του φιλόκαλους επιτρόπους, ούτε τους δαπανήσαντες ευλαβείς και ιερείς. Αυή ήτο το πνεύμα της εποχής μας μέχρι προ τινών ετών ακόμα.»

.