Ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη: Φαίδρα, το πάθος, η ενοχή και το ασυνείδητο της ψυχής
του γιωργου ξηρου
Όταν ο Ευριπίδης προανήγγειλε τη γέννηση της ψυχολογικής ανάλυσης και σκανδάλισε την ηθική του Αριστοφάνη
Στην καρδιά της αρχαίας
τραγωδίας βρίσκεται πάντα ο άνθρωπος∙ το πάθος του, η σύγκρουσή του με τη μοίρα
και η αδυναμία του να υπερβεί τη φύση του. Στον Ιππόλυτο, ο
Ευριπίδης φέρνει στο φως μία από τις πιο σκοτεινές και βαθιά ανθρώπινες μορφές
του αρχαίου δράματος: τη Φαίδρα. Εδώ η τραγωδία μετατρέπεται σε ψυχολογική
τοιχογραφία. Μια γυναίκα που συντρίβεται από έναν παράνομο,
αδικαίωτο έρωτα, και μέσα από την πτώση της αποκαλύπτει τη λεπτότερη ψυχολογική
τέχνη της αρχαίας δραματουργίας. Η Φαίδρα δεν είναι απλώς ένα
πρόσωπο του μύθου, αλλά ένας καθρέφτης του ανθρώπινου ψυχισμού — μια γυναίκα
που συντρίβεται ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο, στο καθήκον και στην
επιθυμία.
Η Φαίδρα: Ένα πορτρέτο εσωτερικού
κατακερματισμού
Ο Ευριπίδης δεν παρουσιάζει τη Φαίδρα ως
σύμβολο αμαρτίας, αλλά ως ψυχή που καταρρέει υπό το βάρος της εσωτερικής της
σύγκρουσης. Ο έρωτάς της για τον θετό της γιο, Ιππόλυτο, είναι απαγορευμένος
όχι μόνο κοινωνικά αλλά και φυσικά∙ αντιβαίνει στην τάξη του κόσμου και στον
ίδιο της τον εαυτό. Η πάλη ανάμεσα στο πάθος και το ήθος,
στην επιθυμία και τη ντροπή, γεννά μέσα της μια
αργή ψυχική διάβρωση.
Στο πρόσωπό της, ο Ευριπίδης δημιουργεί
μια μορφή που θα μπορούσε να σταθεί άνετα στις σελίδες της ψυχανάλυσης αιώνες
αργότερα. Η Φαίδρα νιώθει ενοχή χωρίς πράξη, ντροπή χωρίς
εξομολόγηση, επιθυμία χωρίς δικαίωση. Αυτό το τρίπτυχο διαλύει
τη λογική της και την οδηγεί σε μια εσωτερική παράλυση, όπου το μόνο της
καταφύγιο γίνεται ο θάνατος.
Η τραγωδία της δεν είναι μόνο κοινωνική,
αλλά βαθιά υπαρξιακή. Η Φαίδρα δεν τιμωρείται επειδή αμάρτησε, αλλά
επειδή τόλμησε να νιώσει. Ο Ευριπίδης, με μια σχεδόν ψυχολογική
ευαισθησία που προαναγγέλλει τον Φρόιντ, δείχνει πως τα πιο δυνατά πάθη δεν
γεννιούνται από την επιθυμία του σώματος, αλλά από τη σύγκρουση ανάμεσα
στο "πρέπει" και στο "θέλω".
Η ευριπίδεια ματιά: Ανάμεσα στη συνείδηση
και στο ασυνείδητο
Η Φαίδρα ζει σε διαρκή αυτοπαρατήρηση –
γνωρίζει τη φθορά που την κυριεύει και προσπαθεί μάταια να την καταστείλει. Ο
εσωτερικός της διάλογος αποκαλύπτει την πρώτη μορφή αυτού που αργότερα η
ψυχολογία θα ονομάσει διχασμό του Εγώ: ο νους γνωρίζει το ορθό,
αλλά το ασυνείδητο ωθεί προς την καταστροφή. Ο «Ιππόλυτος» του Ευριπίδη δεν είναι
απλώς μια ιστορία έρωτα και τιμωρίας· είναι μια ψυχολογική τομή στον ανθρώπινο νου.
Η Φαίδρα, εγκλωβισμένη ανάμεσα στο
καθήκον και στο πάθος, γίνεται το πρόσωπο μιας βαθιάς εσωτερικής σύγκρουσης Η Ντροπή (αἰδώς) και ο
Πόθος (ἔρως) προσωποποιούνται μέσα της ως δυνάμεις αλληλοσπαραγμού. Ο
Ευριπίδης, πολύ πριν τη γέννηση της επιστήμης της ψυχολογίας, αποτυπώνει με
δραματική ακρίβεια την ενδοψυχική πάλη ανάμεσα στο συνειδητό
και στο ασυνείδητο, ανάμεσα στη λογική και στο πάθος που πηγάζει από τα βάθη
της ύπαρξης.
Ο ποιητής τολμά να αγγίξει ό,τι η κοινωνία της εποχής του απέφευγε: τον ανεξέλεγκτο κόσμο του ασυνείδητου.
Η Φαίδρα βιώνει το πάθος της όχι ως επιλογή, αλλά
ως αναγκαιότητα που γεννιέται
από τα βάθη της ψυχής. Το συνειδητό
της —ο κόσμος της λογικής, της ευπρέπειας, της αυτοπειθαρχίας— αντιμάχεται το ασυνείδητο, όπου φωλιάζουν οι απωθημένες
επιθυμίες. Ο Ευριπίδης, χωρίς να γνωρίζει τη φροϋδική θεωρία, διαισθάνεται πως
μέσα στον άνθρωπο δρα ένας αόρατος
μηχανισμός επιθυμιών και ενοχών, ικανός να ανατρέψει την ισορροπία του
νου.
Η
τραγωδία του διχασμού
Καθώς η Φαίδρα
συνειδητοποιεί το αίσχος του πάθους της, η ενοχή και ο φόβος τη διαλύουν.
Παλεύει να καταπνίξει την επιθυμία, μα το ασυνείδητο αντιστέκεται. Κάθε
προσπάθεια αυτοελέγχου ενισχύει τη δύναμη του απαγορευμένου. Έτσι, η τραγωδία
δεν γεννιέται από τη θεϊκή τιμωρία, αλλά από την ψυχική διάσπαση.
Ο Ευριπίδης μάς
δείχνει πως η αληθινή καταστροφή έρχεται όταν το συνειδητό δεν αντέχει να
κοιτάξει το ασυνείδητο. Η αυτοκτονία της Φαίδρας δεν είναι μόνο πράξη ντροπής,
αλλά και μια ύστατη απόπειρα ψυχικής
απελευθέρωσης — ένας τρόπος να σιγήσει η εσωτερική σύγκρουση.
Ο φόβος του Αριστοφάνη και η
τόλμη του Ευριπίδη
Ο Αριστοφάνης
κατηγόρησε τέτοια έργα ως επικίνδυνα για τα ήθη των γυναικών. Μα πίσω από την
κριτική του κρύβεται κάτι βαθύτερο: ο φόβος
της κοινωνίας μπροστά στην αποκάλυψη των κρυφών της επιθυμιών. Ο
Ευριπίδης δεν διαφθείρει· απλώς καθρεφτίζει. Και ο καθρέφτης, όταν δείχνει την
αλήθεια, πάντα ενοχλεί.
Ο Ευριπίδης όμως δεν γράφει για να
διδάξει, αλλά για να αναλύσει. Στον Ιππόλυτο δεν
προτείνει πρότυπα, αλλά καθρέφτες. Αν ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής εξυψώνουν το
ανθρώπινο μεγαλείο, ο Ευριπίδης βυθίζεται στην ανθρώπινη αδυναμία —
και εκεί ακριβώς βρίσκεται η τόλμη του.
Η διαχρονική ανατομία του πάθους
Σήμερα, η Φαίδρα δεν
συγκινεί γιατί είναι ένοχη, αλλά γιατί είναι ανθρώπινη. Στην ψυχή
της καθρεφτίζεται η αιώνια μάχη ανάμεσα στην επιθυμία και στο καθήκον, στην
ελευθερία και στην ηθική, στην ειλικρίνεια και στην κοινωνική υποκρισία. Ο Ευριπίδης
μας διδάσκει ότι η τραγωδία δεν είναι η πτώση, αλλά η συνειδητοποίηση
της πτώσης – η στιγμή που ο άνθρωπος κοιτάζει μέσα του και βλέπει τον
ίδιο του τον εαυτό να τον καταστρέφει.
Η τραγωδία της Φαίδρας παραμένει συγκλονιστικά επίκαιρη. Σε μια εποχή όπου το άτομο παλεύει ανάμεσα στην εικόνα που προβάλλει και στην εσωτερική του πραγματικότητα, το έργο του Ευριπίδη μοιάζει με προειδοποίηση: καμιά κοινωνική τάξη, κανένας ηθικός κανόνας δεν μπορεί να καταπνίξει ολοκληρωτικά την ανθρώπινη φύση.
Το έργο Ιππόλυτος ενσαρκώνει το παράλογο του έρωτα, το
οποίο, όπως θα έλεγε αργότερα ο Καμύ, είναι συνάμα και η πιο αληθινή όψη της
ύπαρξης. Το πάθος της δεν είναι απλώς ασθένεια της ψυχής, αλλά υπαρξιακή
κραυγή: «Δεν μπορώ να είμαι αυτό που οφείλω να είμαι».
Επίλογος
Ο άνθρωπος είναι ένα ον διχασμένο. Ανάμεσα στη
λογική και στο πάθος, στο συνειδητό και στο ασυνείδητο, στη δημόσια μάσκα και
στην ιδιωτική αλήθεια.
Η Φαίδρα δεν είναι απλώς τραγική· είναι ανθρώπινη.
Και ίσως αυτό να είναι το πιο επικίνδυνο — αλλά και το πιο αληθινό — μήνυμα της
τέχνης.
Ο Ευριπίδης, μέσα από τη Φαίδρα,
εγκαινιάζει την τέχνη της ψυχολογίας πριν ακόμη αυτή γεννηθεί. Και αν ο
Αριστοφάνης αγανακτούσε για την «ηθική επικινδυνότητα» τέτοιων έργων, ο
σύγχρονος αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι σε αυτά τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής
βρίσκεται η αληθινή γνώση: η γνώση του εαυτού.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου